Μια διάχυτη ομοφυλοφιλία στη μεταπολεμική Ελλάδα

Στην Ελλάδα τις δεκαετίες 1950-1970 δεν υπήρχε κίνημα ομοφυλόφιλων και πολιτικές της ταυτότητας όπως αυτές αναπτύχθηκαν από τα μέσα και τέλη της δεκαετίας του ’70 με την ίδρυση του ΑΚΟΕ και την έκδοση του περιοδικού ΑΜΦΙ. Ομως, στις ΗΠΑ και σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης εκείνες τις δεκαετίες υπήρξαν οργανώσεις, οι οποίες είχαν ιδρυθεί από μεσοαστούς γκέι και μεσοαστές λεσβίες. Αυτές οι οργανώσεις αυτοπροσδιορίζονταν ως τμήματα ενός διεθνούς «ομοφυλικού ή φιλομόφυλου» (homophile) κινήματος.

Για τις οργανώσεις αυτές ξέραμε λίγα αφού μέχρι σχετικά πρόσφατα υπήρχε απουσία σχετικών ιστορικών μελετών. Στη μελέτη του για τη γαλλική οργάνωση Arcadie, ο Βρετανός ιστορικός Τζούλιαν Τζάκσον επισημαίνει ότι αυτή η απουσία μελετών οφείλεται, ανάμεσα σε άλλους λόγους, στο γεγονός ότι οι ερευνητές και οι ερευνήτριες της ομοφυλοφιλίας στη Γαλλία προέρχονται από εκείνη τη γενιά των γκέι και των λεσβιών της «γκέι» απελευθέρωσης, οι οποίοι και οι οποίες υπήρξαν ιδεολογικά αντίθετοι και αντίθετες με την Arcadie.

Η ιδεολογική διαφωνία είχε πάρει τη μορφή βίαιης σύγκρουσης μεταξύ των ακτιβιστών της γκέι απελευθέρωσης του Ομοφυλοφιλικού Μετώπου για την Επαναστατική Δράση (FHAR - Front homosexuel d’action révolutionnaire) και εκείνων του ομόφυλου/φιλομόφυλου κινήματος. Η αντίθεση αυτή μεταξύ ακτιβιστών τής γκέι απελευθέρωσης και ομοφυλόφιλων ανδρών παλαιότερων γενιών υπήρξε και στην Ελλάδα (θα αναφερθώ μόνο σε άνδρες, διότι η αρχειακή και εθνογραφική έρευνά μου αφορά την ανδρική ομοφυλοφιλία στη μεταπολεμική Ελλάδα).

Απ’ όσο έχει δείξει η έρευνά μου μέχρι τώρα, δεν υπήρξε στη μεταπολεμική Ελλάδα οργάνωση αντίστοιχη της Arcadie και των άλλων ομοφυλικών/φιλομόφυλων οργανώσεων. Ωστόσο ένας αριθμός καταξιωμένων λογοτεχνών, όπως ο Ντίνος Χριστιανόπουλος, ο Γιώργος Ιωάννου και ο Κώστας Ταχτσής, έγραψαν έργα με ομοφυλοφιλικό περιεχόμενο και ήταν γνωστοί για την ομοφυλοφιλία τους. Από αυτούς, ο Κώστας Ταχτσής στη διαμάχη του με την ομάδα του περιοδικού ΑΜΦΙ και κυρίως τον βασικό ιδρυτή της, τον σκηνοθέτη Ανδρέα Βελισσαρόπουλο, ξεδίπλωσε μια ολόκληρη θεωρία για την ομοφυλοφιλία και τον ανδρισμό.

Τα βασικά σημεία αυτής της θεωρίας ήταν η κανονικοποίηση, η «διακριτικότητα» και η ενσωμάτωση της ομοφυλοφιλίας στην ετεροφυλοφιλική κοινωνία και η αποστροφή, η φοβία προς τη θηλυπρέπεια, θέσεις που χαρακτήριζαν και το ομοφυλικό/φιλομόφυλο δυτικό κίνημα. Eπιπλέον, ο Ταχτσής χρησιμοποιεί τον όρο «φιλομοφυλία», ο οποίος αποτελεί μετάφραση του όρου homophile/homophilia.

Η «απουσία» ομοφυλοφιλικού κινήματος στις δεκαετίες ’50-’70 οφείλεται στις κοινωνικές και πολιτισμικές αντιλήψεις της εποχής

Από την άλλη πλευρά, εκείνη του ΑΚΟΕ, ο Βελισσαρόπουλος, ζώντας πολλά χρόνια στο Παρίσι, είχε στενές σχέσεις με τα μέλη του FHAR και τη γαλλική διανόηση. Οπως το FHAR απέναντι στην Αrcadie, o Βελισσαρόπουλος έκφραζε έντονα την ιδεολογική αντίθεσή του απέναντι στον Ταχτσή, αλλά και παλιότερους ομοφυλόφιλους διανοούμενους, ιδιαίτερα μετά την άρνηση των περισσοτέρων να συνδράμουν το ΑΚΟΕ αλλά και την εκφρασμένη κυρίως από τον Ταχτσή ιδεολογική αντίθεσή τους προς το αυτό.

Η αντίθεση αυτή των ακτιβιστών της «γκέι» απελευθέρωσης προς τους ομοφυλόφιλους των παλιότερων γενιών αποτελεί την αιτία όχι μόνον της απουσίας ιστορικών μελετών για την ομοφυλοφιλική ζωή των δεκαετιών 1950-1970, αλλά και μιας γενικότερης απαξίωσης αυτής της ζωής, η οποία εκφράζεται και σήμερα από τις νεότερες γενιές των γκέι, οι οποίοι δείχνουν μια έντονη αποστροφή για την «παλιά» ομοφυλοφιλία του Ταχτσή και του Ντίνου Χριστιανόπουλου, που ταυτίζεται με τη θεωρούμενη θλιβερή φιγούρα του καταπιεσμένου θηλυπρεπή παθητικού.

Σύμφωνα με την ελληνική αλλά και γενικότερα την ευρωαμερικανική «γκέι» ηγεμονική αντίληψη, τα μέσα της δεκαετίας του ’70 και η δεκαετία του ’80 στην Ελλάδα καθώς και η δεκαετία του ’70 στη Βόρεια Αμερική και στη Δυτική Ευρώπη αποτέλεσαν το κρίσιμο σημείο μιας γραμμικής εξέλιξης από μια «σκοτεινή» εποχή καταπίεσης και ντροπής στα φωτεινά χρόνια της «γκέι» περηφάνιας και απελευθέρωσης. Ωστόσο, όπως έχει δείξει η έρευνά μου, υπήρξε στη μεταπολεμική Αθήνα και γενικότερα στην Ελλάδα ένας σημαντικός κόσμος ανδρικών ομόφυλων ερωτικών σχέσεων.

Η «απουσία» ομοφυλοφιλικού κινήματος στις δεκαετίες ’50-’70 και η αρνητική στάση του Ταχτσή και των παλιότερων ομοφυλόφιλων διανοούμενων απέναντι στο ΑΚΟΕ/ΑΜΦΙ οφείλονται στις κοινωνικές και πολιτισμικές αντιλήψεις της εποχής για τις ομόφυλες ερωτικές σχέσεις, αλλά και γενικότερα για τις ετεροφυλόφιλες -προγαμιαίες και γαμήλιες- ερωτικές σχέσεις και τον ανδρισμό. Επιπλέον, οι αλλαγές στις αντιλήψεις αυτές τη δεκαετία του ’70 θα καταστήσουν δυνατή τη μετέπειτα ανάδυση ενός γκέι ομοφυλοφιλικού κινήματος και συνακόλουθα μιας γκέι ταυτότητας και κοινότητας και ταυτόχρονα μιας ετεροφυλοφιλικής/στρέιτ ταυτότητας διακριτής από την ομοφυλοφιλία.

«Ανδρες», «αδελφές» και «πονηροί»

Στην ελληνική κοινωνία των δεκαετιών ’50-’70, στο καθημερινό, το λαϊκό λεξιλόγιο, η σεξουαλική συμπεριφορά και η σεξουαλική ταυτότητα ενός άνδρα εννοιολογείται με βάση την κατηγορία του φύλου στο οποίο θεωρείται ότι ανήκει και όχι εκείνη του φύλου του σεξουαλικού εταίρου. Πιο συγκεκριμένα, οι άνδρες δεν διακρίνονται σε «ετεροφυλόφιλους» και «ομοφυλόφιλους», αλλά σε «αρρενωπούς» («άνδρες») και «θηλυπρεπείς» («πούστηδες/αδερφές»).

Ενας «αρρενωπός» μπορεί να έχει σεξουαλικές πρακτικές είτε με έναν «θηλυπρεπή» είτε μ’ έναν άλλον «αρρενωπό». Ομως, παρά τις πρακτικές αυτές, ο «άνδρας» δεν αυτοπροσδιορίζεται και δεν στιγματίζεται «ομοφυλόφιλος». Επιπλέον, οι «αρρενωποί» έχουν σχέσεις και με γυναίκες. Οι έμφυλες ταυτότητες προσδιορίζονται με βάση την «αρρενωπή» ή τη «θηλυκή» σωματική εμφάνιση και παράσταση και με βάση τους σεξουαλικούς ρόλους κατά τη διάρκεια της σεξουαλικής συνεύρεσης: αυτός που «διεισδύει» θεωρείται «άνδρας», ενώ εκείνος που σαν γυναίκα «υφίσταται» τη διείσδυση είναι «πούστης/αδελφή».

Η πρόσβαση των «αρρενωπών» σε σεξουαλικές σχέσεις με άλλους άνδρες συνδέεται με την ανδρική σεξουαλική επιθυμία. Αυτή γίνεται αντιληπτή ως «φυσική» σεξουαλική ανάγκη, η οποία θεωρείται χαρακτηριστική της ανδρικής φυσιολογίας. Πιο συγκεκριμένα, το ανδρικό σεξουαλικό όργανο εκλαμβάνεται ως η έδρα ενός σεξουαλικού ενστίκτου, «κάβλας» στην ανδρική αργκό, που θεωρείται ότι είναι πιο έντονη σε περιόδους σεξουαλικής στέρησης.

Γενικότερα, στον αγροτικό αλλά και στον αστικό ελληνικό χώρο, η σεξουαλικότητα γίνεται αντιληπτή ως μία φυσική πράξη που αποσκοπεί είτε στην αναπαραγωγή είτε στην ικανοποίηση των θεωρούμενων «βιολογικών» αναγκών των ανδρών. Αλλωστε, η τρυφερότητα και ο έρωτας δεν θεωρούνται ουσιώδη συστατικά χαρακτηριστικά του ετεροφυλοφιλικού ζευγαριού ή του γάμου. Αντιθέτως, άνδρες στις ομοκοινωνικές σχέσεις τους εξέφραζαν δημόσια μια έντονη τρυφερότητα και αισθησιακότητα μέσω εναγκαλισμών, αμφίσημων βλεμμάτων και λεκτικών εκφράσεων, χωρίς αυτές οι σχέσεις να χαρακτηρίζονται (ομο)σεξουαλικές ή ερωτικές με τη σύγχρονη δυτική έννοια των όρων αυτών, αλλά φιλικές και μη-σεξουαλικές. Ετσι, περιορίζοντας τις (ετερο)σεξουαλικές τους σχέσεις σε απλώς σεξουαλικές δραστηριότητες, άνδρες μπορούσαν να ζήσουν μια έντονη συναισθηματικότητα και αισθησιακότητα με άτομα του ίδιου φύλου.

Για αρκετούς άνδρες, αυτή η αισθησιακότητα επεκτεινόταν σε ερωτικές, σεξουαλικές σχέσεις οι οποίες ήταν ενίοτε μακροχρόνιες και χαρακτηρίζονταν από έντονη, συχνά παθιασμένη αφοσίωση μεταξύ ανδρών. Παρά το γεγονός ότι αυτές οι σχέσεις περιλάμβαναν ομόφυλο σεξ, ωστόσο δεν γίνονταν αντιληπτές ως ερωτικές ή ομοφυλοφιλικές. Επίσης, οι «αρρενωποί» άνδρες αυτοπροσδιορίζονταν ως «πονηροί». Ο «πονηρός», όρος που χρησιμοποιούνταν γενικά για τους άνδρες που έκαναν ομόφυλο σεξ, ήταν ο «αρρενωπός» που διαισθάνεται τον υπόρρητο ερωτικό χαρακτήρα μιας ρητά μη-σεξουαλικής επικοινωνίας μεταξύ δύο ανδρών.

Επιπλέον, αναφέρεται μόνο σε «αρρενωπούς», αφού η εμφάνιση ενός «θηλυπρεπή» θα σηματοδοτούσε αυτή την ανδρική επικοινωνία ως σεξουαλική. Πάντως, ο όρος περιλαμβάνει και «αδελφές», όταν είχαν μία συμβατική ανδρική εμφάνιση. Αλλωστε, μόνο ένα μικρό ποσοστό θαρραλέων κουίρ ανδρών ήταν «θηλυπρεπείς» στην εμφάνιση, γιατί αυτοστιγμεί αποτελούσαν

τον αποδιοπομπαίο τράγο που επέσυρε τον κοινωνικό στιγματισμό και τη συνεχή και βίαιη αστυνομική καταστολή.

Ερωτική επιθυμία, ταξική και ηλικιακή διαφορά

Μεταπολεμικά, η Αθήνα γνώρισε τη μεγαλύτερη αύξηση του πληθυσμού της λόγω της εσωτερικής μετανάστευσης εργατών από τις αγροτικές περιοχές. Γενικότερα, ο μισός πληθυσμός στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη ανήκε στην εργατική τάξη. Αυτοί οι αγροτικής προέλευσης εργάτες ζούσαν σε συνθήκες φτώχειας.

Ανδρες της εργατικής τάξης, αγρότες, άνδρες που έκαναν το στρατιωτικό τους στην Αθήνα ή Αθηναίοι φαντάροι αποτελούσαν σημαντικό ποσοστό των ανδρών που συμμετείχαν στις ερωτικές συναντήσεις με άλλους άνδρες. Αυτή η συμμετοχή νομιμοποιούνταν κοινωνικά μέσω της έμφυλης και σεξουαλικής παραστασιακής επιτέλεσής τους ως «άνδρών» και μέσω του γεγονότος ότι ήταν σε κατάσταση «κάβλας». Οι «φυσικές» σεξουαλικές ανάγκες τους μπορούσαν να ικανοποιηθούν, ή καλύτερα να ανακουφιστούν, μόνο από τις «αδελφές» λόγω της κοινωνικής απαγόρευσης των προγαμιαίων σεξουαλικών επαφών με γυναίκες και του ταμπού της παρθενίας.

Οι «αδελφές» ήταν συνήθως άνδρες που εργάζονταν σε καθιστικές δουλειές γραφείου (λευκά κολάρα). Αυτή η ταξική διαφορά γινόταν αντιληπτή και ως έμφυλη επειδή οι δουλειές γραφείου θεωρούνταν γυναικείες, συγκρινόμενες με τη σωματική εργασία. Τα σκληραγωγημένα σώματα των εργατών ήταν στο επίκεντρο της ερωτικής επιθυμίας των μεσοαστών κουίρ ανδρών. Τα λογοτεχνικά κείμενα των συγγραφέων που έζησαν την ομοφυλοφιλία τους από το 1950 έως το 1970, αλλά και οι μεσοαστοί ηλικιωμένοι ομοφυλόφιλοι συνομιλητές μου περιγράφουν και εξυμνούν τον ανδρισμό των εργατών και αγροτών ανδρών ως φυσικό, αυθόρμητο, σκληρό.

Επιπλέον, εκτός από την ταξική διαφορά, η ηλικιακή διαφορά αποτελούσε δομικό στοιχείο των ανδρικών ομόφυλων ερωτικών σχέσεων. Ετσι, πολύ διαδεδομένες ήταν οι σχέσεις μεταξύ ανδρών και νεαρών, αρκετές φορές ανήλικων, αγοριών. Οι πρώτοι ήταν γνωστοί ως «κωλομπαράδες» και θεωρούνταν ότι είχαν τον ενεργητικό ρόλο στη σεξουαλική συνεύρευση.

Χώροι

Ενας άνδρας μπορούσε να συναντήσει έναν άνδρα ερωτικό εταίρο σχεδόν σε όλα τα δημόσια μέρη. Ακόμη και οι πιο κεντρικοί δρόμοι της Αθήνας, όπως η Σταδίου, αποτελούσαν ιδανικά μέρη για ερωτικές συναντήσεις μεταξύ ανδρών. Κάνοντας βόλτες στη Σταδίου, ανταλλάσσοντας βλέμματα με άλλους άνδρες, ένας «πονηρός» μπορούσε εύκολα ν’ αρχίσει μια ερωτική επαφή, επειδή πολλοί, κυρίως λαϊκοί άνδρες, ανταποκρίνονταν στην ερωτική του προσέγγιση.

Το ίδιο συνέβαινε στις κεντρικές πλατείες, όπως το Σύνταγμα και η Ομόνοια, αλλά και στα λεωφορεία και σε πολιτικές δημόσιες συγκεντρώσεις. Αυτή η διάχυση στον χώρο συνδεόταν με το γεγονός ότι οι δημόσιοι χώροι ήταν σχεδόν μόνο ανδρικοί, λόγω του περιορισμού της κυκλοφορίας των γυναικών, ιδιαίτερα των ανύπαντρων, εκτός από μεγαλοαστικές γειτονιές όπως το Κολωνάκι. Αυτοί οι χώροι ήταν κυρίως τα ανδρικά δημόσια ουρητήρια σε διάφορα κεντρικά σημεία της Αθήνας (Σύνταγμα, Ομόνοια, Κοτζιά, Κάνιγγος), τα μεγάλα πάρκα της Αθήνας, όπως ο Εθνικός Κήπος, το Ζάππειο και το Πεδίον του Αρεως κατά τη διάρκεια της νύχτας, και οι κινηματογράφοι, πολλοί κοντά στην Ομόνοια όπου κατεξοχήν σύχναζαν λαϊκοί άνδρες.

Τις δεκαετίες ’50 και ’60, οι κινηματογράφοι ήταν πολύ δημοφιλείς και θεωρούνταν χώροι διαφθοράς και ηθικά επικίνδυνοι για τη νεολαία, η οποία πήγαινε να δει έργα «ακατάλληλα δι’ ανηλίκους». Αυτός ο κίνδυνος για την ηθική συμπεριλάμβανε και την ομοφυλοφιλία. Τη δεκαετία του ’50 πολλοί «κωλομπαράδες» προσέγγιζαν και είχαν σεξουαλικές επαφές με ανήλικους.

Επίσης, τα ανδρικά καφενεία και οι ταβέρνες, ειδικά πέριξ της Ομόνοιας, αλλά και εκείνα που ήταν κοντά σε στρατόπεδα στα οποία σύχναζαν φαντάροι, αποτελούσαν χώρους ερωτικής συνάντησης των «πονηρών». Ενα σημαντικό μέρος αυτών των συναντήσεων έπαιρναν τη μορφή σεξουαλικών οικονομικών συναλλαγών. Οι «αρρενωποί» προσέφεραν τις σεξουαλικές υπηρεσίες τους, όχι τόσο για χρήματα, αλλά συνήθως για υλικά, καταναλωτικά αγαθά, τα οποία αντιπροσφέρονταν από τις μεσοαστές «αδελφές».

Πάντως, φαίνεται ότι οι προσφορές υλικών αγαθών από τις «αδελφές» δεν ήταν, τουλάχιστον σε όλες τις περιπτώσεις, η αναγκαία προϋπόθεση προκειμένου να έχουν ερωτική σχέση με έναν νέο άνδρα της εργατικής τάξης. Ο τελευταίος συχνά ανταπέδιδε την προσφορά στον βαθμό που μπορούσε οικονομικά, ιδίως στις περιπτώσεις που η σχέση δεν ήταν αποκλειστικά σεξουαλική, αλλά είχε συναισθηματικές διαστάσεις.

Οπως προαναφέρθηκε, η σεξουαλική συνάντηση ανάμεσα σε έναν «αρρενωπό» και μια «αδελφή» μπορούσε να μετεξελιχθεί σε μια συναισθηματική σχέση με τη μορφή της ανδρικής φιλίας. Με άλλα λόγια, οι πονηροί της μεσοαστικής, αλλά και της εργατικής τάξης, διεύρυναν, επανεπεξεργάζονταν τους συναισθηματικούς δεσμούς και τον αισθησιασμό της ανδρικής ομοκοινωνικότητας. Με αυτό τον τρόπο, δημιουργούσαν ομοερωτικούς δεσμούς που διαχέονταν στην ανδρική δημόσια σφαίρα.

Παράλληλα, με την παροχή αμοιβής έναντι σεξουαλικών υπηρεσιών από τις «αδελφές» προς τους «αρρενωπούς» υπήρχε τη δεκαετία του ’50 και το αντίστροφο, δηλαδή παροχή χρηματικής αμοιβής από «κωλομπαράδες» προς «αδελφές», οι οποίες παρείχαν παθητικό σεξ. Η οικονομικοσεξουαλική αυτή συναλλαγή έπαιρνε τη μορφή μιας πιο ρητής «πορνείας», όπως αποκαλούνταν, αφού συνέβαινε σε ειδικούς οίκους ανοχής, τα λεγόμενα «κωλοχανεία».

Η ύπαρξη μιας διάχυτης αρρενωπής «ομοφυλοφιλίας» και η ταύτιση του ομοφυλόφιλου με τη φιγούρα του «θηλυπρεπούς», της «αδελφής», είχε οδηγήσει τον Κώστα Ταχτσή να διαβλέπει τον «κίνδυνο» ότι η ανάληψη μιας ομοφυλόφιλης ταυτότητας από τους αρρενωπούς «πονηρούς» θα οδηγούσε στην αποσύνθεση και τελική διάλυση της ομοφυλοφιλίας, αφού θα είχε αποτέλεσμα τον στιγματισμό αυτών των ανδρών ως «ομοφυλόφιλων», με συνέπεια την απόσυρσή τους από τις ομοσεξουαλικές σχέσεις για την αποφυγή του στίγματος.

* Αναπληρωτής καθηγητής - διευθυντής του μεταπτυχιακού «Φύλο, Πολιτισμός και Κοινωνία», Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο τεύχος «Αόρατη Ιστορία: Διαδρομές, βιώματα, πολιτικές των ΛΟΑΤΚΙ+ στην Ελλάδα», που κυκλοφόρησε με την «Εφ.Συν.» -  Σαββατοκύριακο στις 8 Ιουνίου 2019. Μπορείτε να διαβάσετε τα κείμενα σε ηλεκτρονική μορφή επιλέγοντας το αντίστοιχο λινκ από τον κατάλογο περιεχομένων που ακολουθεί ή να ξεφυλλίσετε και να διαβάσετε ολόκληρο το τεύχος στην εφαρμογή issuu μετά τον κατάλογο περιεχομένων. 

Περιεχόμενα Τεύχους

● Εισαγωγή, σελ. 2

● Νίκος Μυλωνάς (συνέντευξη στο Θεοδόση Γκελτή), Ένας «φίλος της Ντόροθυ» στην Ελλάδα, σελ. 3

● Σόνια, Λεσβίωμα, σελ. 4

● Ι.Κ., Το ζητούμενο είναι το τέλος της ντροπής, σελ. 4

● Αρης Μπατσιούλας, 20th Century Boy, σελ. 5

● Ρηνιώ Συμεωνίδου, Το υπέροχα ποικιλόμορφο φάσμα του βιολογικού φύλου: Ιντερσεξ παιδιά και άνευ όρων αγάπη, σελ. 6

● Ελενα – Ολγα Χρηστίδη, Μεγαλώνοντας σε μια κουίρ οικογένεια τη δεκαετία του ‘90, σελ. 7

● Αννα Κουρουπού, Συγγρού… σελ. 8

● PASSPORT, Καμία ομοφοβική στολή, καμία τρανσφοβική εντολή, καμία ρατσιστική εξουσία, σελ. 9

● Μπέττυ Βακαλίδου, Το τρανς κίνημα όπως το έζησα, σελ. 10

● Θωμάς Ξωμερίτης, Ηρωική έξοδος, δύσκολη ελευθερία, σελ. 11

● Δήμητρα Τζανάκη, Από το 1871 μέχρι το 1950: Γενεαλογία φύλου και σεξουαλικότητας, σελ. 12-13

● Κώστας Γιαννακόπουλος, Μια διάχυτη ομοφυλοφιλία στη μεταπολεμική Ελλάδα, σελ. 14-15

● Θεοδόσης Γκελτής, Από το 1976 μέχρι το 1990: Το κίνημα για την απελευθέρωση της ομοφυλόφιλης επιθυμίας, σελ. 16-18

● Πάολα Ρεβενιώτη (συνέντευξη στο Θεοδόση Γκελτή), Όταν βάζεις τη φούστα δεν την ξαναβγάζεις, σελ. 18

● Χρήστος Ρούσος (συνέντευξη στο Θεοδόση Γκελτή), Στη φυλακή γνώρισα έρωτες που τους λέω κινηματογραφικούς, σελ. 19

● Ειρήνη Πετροπούλου, Από το 1990 μέχρι το 2004: Δράσεις, ορατότητα, συνεργασίες, σελ. 20 – 21

● Νέλη Καούνη, Από το 2005 μέχρι σήμερα: Εκρηξη ακτιβιστικής δραστηριότητας και ενδοσκόπηση, σελ. 22-25

● Λεσβιακή Ομάδα Αθήνας, 18 χρόνια, 700 συναντήσεις, σελ. 26

● Φίλιππος Παγάνης, Σπάζοντας το καλούπι, σελ. 27

● Γιώργος – Κυβέλη, Εξω από το δίπολο, σελ. 27

● Μενέλας, Επιζώντες της ετεροκανονικότητας: η πορνογραφία και εγώ, σελ. 28

● ΕΜΑΝΤΕΣ, ΛΟΑΤΚΙ+ πρόσφυγες: Μειονότητα μέσα στη μειονότητα, σελ. 29

● Νάνσυ Παπαθανασίου, Ελενα-Ολγα Χρηστίδη, Αμφισβητώντας την αυθεντία: τα κινήματα απέναντι στην «επιστήμη», σελ. 30-31

● Γιώργος Παπαδοπετράκης, Αντώνης Πούλιος, Το HIV/AIDS και η μετάδοση του στίγματος, σελ. 32-33

● Δέσποινα Χρονάκη, Κατασκευάζοντας τη μη ετεροκανονική συνθήκη στη δημοφιλή κουλτούρα, σελ. 34

● Γιώργος Σαμπατακάκης, Κουίρ σαν χώρα ή βγαίνοντας με κέφι από την ντουλάπα της Μεταπολίτευσης, σελ. 35

● Κωνσταντίνος Κυριακός, Για την ερωτική διαφορά στην ελληνική σκηνή: παραστάσεις με σημασία, σελ. 36-37

● Αν Πελεγκρίνι, Fuck Stonewall, σελ. 38-39

● Αλεξάνδρα Χαλκιά, Εχουν πράγματι αλλάξει τα πάντα;, σελ. 39

● Ελενα – Ολγα Χρηστίδη, Νάνσυ Παπαθανασίου, Ο δρόμος έχει τη δική σου ιστορία, σελ. 40