Γενεαλογία φύλου και σεξουαλικότητας

Στον νόμο της «παρά φύσιν ασελγείας» το 1834 το άρθρο 274 κατέληγε: «Ο ένοχος της παρά φύσιν ασελγείας, αν δεν επισύρη εις εαυτόν μεγαλυτέραν ποινήν κατά το άρ. 274 τιμωρείται με φυλάκισιν τουλάχιστον ενός έτους και υποβάλλεται εις αστυνομικήν επιτήρησιν π.ν. 35-37». Το παραπάνω απόσπασμα από το άρθρο 274 (1834) είναι αυτό στο οποίο ανατρέχει κάποιος στην ελληνική Ιστορία ως ημερομηνία έναρξης της ποινικοποίησης της ομοφυλοφιλίας στην Ελλάδα.

Στην πραγματικότητα, όμως, μέχρι το 1871 δεν υπήρχε πραγματικά δίωξη· χαρακτηριστικά μόνο να σημειωθεί ότι η «σοδομία» σήμαινε κάθε σεξουαλική πράξη που δεν γινόταν με στόχο την αναπαραγωγή. Η Παρισινή Κομμούνα (1871) είναι το συμβάν με αφορμή το οποίο το άρθρο 274 μπήκε σταδιακά σε εφαρμογή και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία, μιας και το ζητούμενο δεν ήταν αν υπήρχε δίωξη της ομοφυλοφιλί- ας και ευρύτερα της «αναστροφής» φύλου/ σεξουαλικότητας προ-νεωτερικά, αλλά με ποιον τρόπο καθιερώθηκε αυτή η δίωξη στη νεωτερικότητα.

Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, «ο σοδομισμός» ταυτιζόταν με κάθε είδους παθολογία, βία και εγκληματικότητα, με βάση την επιστημονική μεθοδολογία/έρευνα και ταξινόμηση της Επιστήμης. Ως εκ τούτου, η αναφορά στην Παρισινή Κομμούνα δεν είναι τυχαία. Είναι η περίοδος στην οποία η αστική τάξη θέλει να αντιστρέψει την κριτική και να αποδείξει ότι, σε αντίθεση με την άνοδο της μαρξιστικής και αναρχικής φιλοσοφίας που κατέληγε ότι αιτία των πολέμων, της βίας, της ασθένειας και της φτώχειας είναι η ταξική ιεράρχηση, ο σοδομισμός είναι μια ανθρώπινη, εγκληματική, «ηθικά εκφυλιστική» φύση.

Οχι τυχαία έτσι, η επιστήμη κάνει λόγο για την εγκληματικότητα ή/και «παράνοια» του σοδομισμού ως ασθένεια του εκφυλισμού, παρέχοντας για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία μέσω του Γάλλου ιατροδικαστή Ογκίστ Ταρντιέ τα διακριτά στοιχεία, τόσο ψυχικά όσο και ανατομικά, αναγνώρισης του εγκληματία σοδομιστή για τη διαχείριση του πληθυσμού, ανοίγοντας ως εκ τούτου την πόρτα στη δίωξη.

Πριν το 1871 ο Ελβετός ιατροδικαστής Γιόχαν Λούντβιχ Κασπέρ έκανε λόγο για την «παιδεραστία», την οποία ερμηνεύει ως τη σχέση ανάμεσα σε άτομα του ίδιου φύλου, επισημαίνοντας όμως ότι το κράτος δεν είχε κανένα δικαίωμα να επέμβει. Ωστόσο, αυτό αλλάζει μετά τις δημοσιεύσεις του Ταρντιέ, ο οποίος επισημαίνει ότι το λεγόμενο τρίτο φύλο ως «ηθικά ανδρόγυνη/γύνανδρη υπόσταση» δεν υπάρχει, αλλά είναι μια εγκληματική, ευνουχισμένη ύπαρξη, επικίνδυνη για την κοινωνία.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η σεξουαλική σχέση ανάμεσα σε άτομα του ίδιου φύλου, ακόμα και όταν προσπαθεί να ερμηνευτεί ως κάτι φυσιολογικό, όπως θα διατυπωθεί ακόμη και από το 1864 (1865, 1879) από τον Γερμανό συγγραφέα και νομικό Καρλ Χάινριχ Ούρλιχς ως μια «ηθικά ερμαφρόδιτη ψυχή» θα κατηγοριοποιηθεί εφ’ εξής στον κατάλογο των ψυχικών νοσημάτων της εκφυλισμένης/εγκληματικής υποκειμενικότητας.

Το «τρίτο φύλο», οι πόρνες, οι έμφυλα, σεξουαλικά και πολιτικά παρεκκλίνοντες από τη νόρμα εκπροσωπούσαν αυτή την «ψυχικά ερμαφρόδιτη υπόσταση», σύμφωνα με τον Ταρντιέ, που προκαλούσε αναταραχές, όπως την Παρισινή Κομμούνα.

Το άρθρο του Γερμανού ψυχιάτρου Καρλ Φρίντριχ Οτο Βέστφαλ με τίτλο «Die Konträre Sexualempfindung: Symptom eines neuropathologischen (psychopathischen) Zustandes» («Ανάστροφα Σεξουαλικά Αισθήματα») (1869-1870), λειτουργεί προσθετικά με τη δημοσίευση του Ταρντιέ, αφού στην ουσία προσέδιδε το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της παθογένειας, σε μια ζωή που, ενώ έχει συνείδηση, δεν αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα λόγω έλλειψης βούλησης – απόρροια του ηθικού εκφυλισμού της.

Παράλληλα, την ίδια περίοδο, ο Ζαν-Μαρτέν Σαρκό και ο Βαλεντίν Μανιάν, σε κοινή τους δημοσίευση το 1882 με το άρθρο «Inversion du sens génital» στο Archives de Neurologie προσδιόριζαν λεπτομερώς την ταυτότητα του «παρά φύσιν» σεξουαλικά ατόμου/υποκειμένου και μιλούσαν επίσημα για τη σεξουαλικότητα που είναι ενάντια στην ανθρώπινη φύση, αναφερόμενοι στην αναστροφή των σεξουαλικών αισθημάτων που είχε περιγράψει ο Βέστφαλ ως «παρά φύσιν».

Στο πλαίσιο αυτό, ο Γερμανός ψυχίατρος Κραφτ Εμπινγκ, στο έργο του Psychopathia sexualis το 1886, επεκτείνει την προβληματική περί αναστροφής φύλου/σεξουαλικότητας κατ’ εξοχήν στους άνδρες ασθενείς, αφού οι γυναίκες ήταν εκ φύσεως εκφυλισμένες, δεν είχαν βούληση-συνείδηση και κατέληγαν σε αναστροφή της αλήθειας. Με δυο λόγια ήταν μια «μηδενική ζωή» που, αν αφηνόταν στην ψυχοπάθεια του φύλου-σεξουαλικότητας, θα κατέληγε στον θάνατο. Σε αυτό το πλαίσιο ο Εμπινγκ διαφέρει και από τον πρώτο ψυχίατρο που αναφέρθηκε στον ίδιο όρο (psychopathia sexualis, 1844), τον Χέρμαν Καν, αφού μιλά πλέον για ζωή χωρίς συνείδηση.

Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι ο όρος της ομοφυλοφιλίας εισήχθη από τον Ούγγρο δημοσιογράφο και ακτιβιστή Καρλ Μαρία Κέρτμπενι το 1860, αλλά διαδόθηκε από τον Χάβελοκ Ελις το 1901 με το έργο Studies in the Psychology of Sex, ενώ τον ίδιο όρο εντοπίζω για πρώτη φορά στα ελληνικά το 1925 στη μετάφραση του Σίγκμουντ Φρόιντ, «Τρεις μελέτες για τη σεξουαλική θεωρία», (1905) από τον Α. Ξηβέριο («Τρεις Φυλετικαί περιπτώσεις», 1925).

Επίσης, ο Ελις στο ίδιο έργο εισάγει για πρώτη φορά τον όρο λεσβιακός έρωτας –έναντι του τριβαδισμού και του σαπφισμού, που ώς τότε χρησιμοποιούνταν για τη σεξουαλική σχέση ανάμεσα σε δυο γυναίκες– παρουσιάζοντάς τον ως ψυχικό νόσημα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, οι Ελληνες ειδικοί, ιατροδικαστές και ψυχίατροι, υπότροφοι του ελληνικού κράτους, που σπουδάζουν κατά κυριότητα στο Παρίσι (Γενικό Νοσοκομείο), Αχιλλέας Γεωργαντάς και Σίμων Αποστολίδης, επιστρέφοντας στην Αθήνα καλούν την Πολιτεία, μετά το 1871, να λάβει μέτρα ενάντια στη «διαστροφή των ερωτικών διαθέσεων», εξηγώντας πως αυτοί οι όροι συνθέτουν την ανθρώπινη εγκληματικότητα και αφορούν τους «γεννητικούς (sexuels) εκφυλισμένους, αναρχικούς, καλλιτέχνες, πόρνες, σεξουαλικά παρεκκλίνοντες».

Αντίστοιχα, επιφανείς εγκληματολόγοι, ψυχίατροι και ιατροδικαστές, καθηγητές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπως ο Γεώργιος Βάφας, μετά τον Ελις, καταλήγουν στο εγκληματικό πορτρέτο της εκφυλισμένης «Νέας Γυναίκας», όπως ο όρος κυριαρχεί τη δεκαετία του 1890. Ο Βάφας, μάλιστα, αφιερώνοντας ένα ολόκληρο εξάμηνο διδασκαλίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, θ’ αναφερθεί στην εκμάθηση των εργαλείων αναγνώρισης της σεξουαλικής παρέκκλισης της επικίνδυνης τριβάδας (που περιγράφεται ως πόρνη, θεατρίνα, εργάτρια, υπηρέτρια, νυμφομανής, υστερική).

Ο ίδιος θα αναφερθεί επίσης στο μυθιστόρημα του Νικόλαου Σπανδωνή, «Η Αθήνα μας, σκηναί εκ του αθηναϊκού βίου» (1893) με εκτενείς αναφορές για τον έρωτα ανάμεσα στα κορίτσια, στα Παρθεναγωγεία της εποχής, όσο και για τη δίκη του Οσκαρ Ουάιλντ. Αναφορά της δίκης του Ουάιλντ (1895) βρίσκουμε και στις δημοσιεύσεις του Σπύρου Μελά, στην εφημερίδα «Εστία», το 1910.

Την ίδια περίοδο πληθαίνουν οι δημοσιεύσεις για τη θεραπεία αυτής της εκφυλισμένης, επαναστατικής, ηθικά αμφίφυλης «Νέας Γυναίκας», είτε μέσω της αφαίρεσης των υγιών ωοθηκών και τον καυτηριασμού της κλειτορίδας, είτε μέσω της ύπνωσης στην Ευρώπη.

Το 1900, η ανακάλυψη των σεξουαλικών ορμονών από τον Βιεννέζο φυσικό Οϊγκεν Στάιναχ προσέθετε στη «διόρθωση» του φύλου/σεξουαλικότητας νέες επιστημονικές δυνατότητες παρέμβασης, ενώ η επιστημονική νόρμα φύλου/σεξουαλικότητας, θα διαπεράσει τον κοινωνικό ιστό της κοινωνίας τα επόμενα χρόνια, προκαλώντας αντιδράσεις.

Οταν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης έκλεισαν, οι ομοφυλόφιλοι ακολούθησαν τον δρόμο προς τις φυλακές

Ο Ναπολέων Λαπαθιώτης, ιδιαίτερος γνώστης των ψυχιατρικών κειμένων, θα αντισταθεί, καταλήγοντας ότι η ομοφυλοφιλία ήταν ο πλούτος τού να μένεις έξω από τη μικροαστική τυποποίηση. Η Γαλάτεια Καζαντζάκη αντίστοιχα θα τονίσει σε δημοσιεύσεις της στον «Νουμά» (1909-1910) την αστική υποκρισία.

Την ίδια περίοδο ο Λαπαθιώτης, η Λιλή Μπέτσικα και ο Κωνσταντίνος Καβάφης υιοθετούν όρους όπως αμαρτωλός, έκφυλος, άνομος, για να αποδομήσουν την αναπαράσταση του έκφυλου ως κάτι κακού. Εξάλλου ο Καβάφης ξεκινά να γράφει τα ηδονιστικά ποιήματα στο περιοδικό «Τα Γράμματα», που κυκλοφορεί στην Αλεξάνδρεια. Το ίδιο περιοδικό δημοσιεύει και το πρώτο λεσβιακό ποίημα, «Στον Πύργο μου» (1914), της ποιήτριας Θεώνης Δρακοπούλου (Μυρτιώτισσα).

Μία δεκαετία αργότερα, θα βρούμε πάλι στο περιοδικό, από τη Μυρτιώτισσα, τη «Γλυκειά Ερανώ», με αντικείμενο τη σεξουαλική σχέση ανάμεσα σε δυο γυναίκες (1925). Το 1929, η Ελένη-Νέλλη Καλογλοπούλου (Ντόρα Ρωζέττη) δημοσιεύει το μυθιστόρημα «Η Ερωμένη της». Εκεί παρακολουθούμε την ιστορία της πόλης, όπως αυτή ξετυλιγόταν από την Τέταρτη Διεθνή ώς την Ακρα Δεξιά μέσα από τη ματιά της λεσβιακής υπόστασης της συγγραφέως.

Το 1929, η Μαρίκα Κοτοπούλη ανέβασε στο θέατρο το γνωστό έργο του Βίκτορ Μαργκερίτ «Η Γκαρσόν», όπου μια γυναίκα αποφάσισε να κόψει τα μαλλιά της και να ζήσει σαν άνδρας, ενώ ανέβασε και το θεατρικό έργο «Η Αιχμάλωτος», που αναφερόταν στη γυναικεία ομοφυλοφιλία.

Εναν χρόνο αργότερα, η Ρίτα Μπούμη στο «Τα Τραγούδια στην Αγάπη» βρίσκουμε καθαρές αναφορές στις σεξουαλικές σχέσεις δύο γυναικών. Το σκηνικό αυτής της ελευθερίας αλλάζει σαφέστατα δραματικά, όσον αφορά την ελληνική πραγματικότητα, μετά το 1924, την μπολσεβικοποίηση του ελληνικού σοσιαλιστικού κόμματος και τη συσπείρωση των αστικών δυνάμεων για την αντιμετώπιση του κομμουνιστικού κινδύνου.

Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι το 1931 εντοπίζεται η πρώτη δίωξη ζευγαριού ομοφυλόφιλων γυναικών, μιας Ισραηλίτισσας και μιας Χριστιανής στη Θεσσαλονίκη, ενώ δημοσιεύσεις περιγράφουν τη (δήθεν) σωστή ανθρώπινη σεξουαλικότητα.

Από την άλλη, η πολιτική και κοινωνική θανάτωση της «ανδρόγυνης-γύνανδρης» ζωής δεν θα κλονιστεί τα επόμενα χρόνια από τις δημοσιεύσεις του Σίγκμουντ Φρόιντ, κάτι που επισημαίνεται και από το ψυχαναλυτικό περιοδικό «Σταθμός».

Στην έκδοσή του «Τρεις Φυλετικές Περιπτώσεις», το 1905, ο Φρόιντ, θα κάνει λόγο για την υγιή ανάπτυξη από την παιδική ηλικία και την αμφιφυλία στην ενηλικίωση και τη μονοφυλία. Η νόρμα αυτή δεν θα αμφισβητηθεί ούτε από το σεξουαλικό κίνημα υπό την ηγεσία του Μάγκνους Χίρσφελντ, ενώ η διδασκαλία του θα εισαχθεί στα ελληνικά γράμματα από τον μαθητή του, Γεώργιο Ζουράρι, το 1929, αλλά και την επίσκεψη του ίδιου στην Αθήνα το 1932.

Ο Χίρσφελντ θα αμφισβητήσει τη φροϊδική θεωρία της libido, με τη θεωρία του περί ψυχοβιολογίας και δεν θα τολμήσει ν’ αμφισβητήσει τη νόρμα της μονοφυλίας. Ο ίδιος θα παλέψει για να αποδομηθεί η εγκληματικότητα που προσδιδόταν τη συγκεκριμένη περίοδο στους ομοφυλόφιλους και τους inverts, εισάγοντας τον όρο του transvestitisme και κάνοντας για πρώτη φορά αναφορά σε cross-dressers και τρανς άτομα. Υπερασπίστηκε την επονομαζόμενη «ανδρόγυνη/γύνανδρη» υπόσταση ως αναμφισβήτητη πραγματικότητα, αλλά κατώτερη εξελικτικά σε σχέση με την «ψυχικά υγιή» νόρμα του φύλου/σεξουαλικότητας.

Στην ελληνική πραγματικότητα, την ίδια περίοδο, η Αννα Κατσίγρα, δημοσιεύει το Γενετήσια Αγωγή για τ’ Αγόρι» (1935). Στο συγκεκριμένο σύγγραμμα προτείνεται η μετεμφύτευση του «αδένος άρρενος ή θήλεος», ως μέσο για τη «θεραπεία» της ομοφυλοφιλίας.

Τα επόμενα χρόνια, ο εγκλεισμός ομοφυλόφιλων ανδρών (ροζ τρίγωνα) και λεσβιών (μαύρα τρίγωνα), μαζί με Εβραίους, εργαζόμενες στο σεξ και κομμουνιστές/ριες, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και η καταστροφή του Ινστιτούτου Σεξολογίας του Χίρσφελντ από τους ναζί (1933) θα είναι η μετατροπή της βιοεξουσίας σε θανατοπολιτική.

Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης έκλεισαν, οι ομοφυλόφιλοι θ’ ακολουθήσουν τον δρόμο προς τις φυλακές της νέας Γερμανικής Δημοκρατίας. Το 1949, ο Ντέιβιντ Κάλντγουελ, με το άρθρο του «Psychopathia Transexualis», εισηγείται την «ψυχοπάθεια του transsexual». Αντίστοιχα, τη δεκαετία του 1950 ο ψυχολόγος-σεξολόγος Τζον Γουίλιαμ Μάνι και ο Ρόμπερτ Στόλερ, μέσω επεμβάσεων, χορήγησης ορμονών, ψυχιατρικής/ψυχαναλυτικής παρακολούθησης, θα προσπαθήσουν να «διορθώσουν» μέσω της επιστήμης τα άτομα με «προβληματικό φύλο/σεξουαλικότητα», εντάσσοντάς τα στη νόρμα του ετεροκανονικού, ετεροφυλόφιλου διπόλου, και εισέρχεται το «κοινωνικό φύλο» ως όρος της ψυχιατρικής.

*Δρ Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Οξφόρδης, μεταδιδακτορική ερευνήτρια, τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο τεύχος «Αόρατη Ιστορία: Διαδρομές, βιώματα, πολιτικές των ΛΟΑΤΚΙ+ στην Ελλάδα», που κυκλοφόρησε με την «Εφ.Συν.» -  Σαββατοκύριακο στις 8 Ιουνίου 2019. Μπορείτε να διαβάσετε τα κείμενα σε ηλεκτρονική μορφή επιλέγοντας το αντίστοιχο λινκ από τον κατάλογο περιεχομένων που ακολουθεί ή να ξεφυλλίσετε και να διαβάσετε ολόκληρο το τεύχος στην εφαρμογή issuu μετά τον κατάλογο περιεχομένων. 

Περιεχόμενα Τεύχους

● Εισαγωγή, σελ. 2

● Νίκος Μυλωνάς (συνέντευξη στο Θεοδόση Γκελτή), Ένας «φίλος της Ντόροθυ» στην Ελλάδα, σελ. 3

● Σόνια, Λεσβίωμα, σελ. 4

● Ι.Κ., Το ζητούμενο είναι το τέλος της ντροπής, σελ. 4

● Αρης Μπατσιούλας, 20th Century Boy, σελ. 5

● Ρηνιώ Συμεωνίδου, Το υπέροχα ποικιλόμορφο φάσμα του βιολογικού φύλου: Ιντερσεξ παιδιά και άνευ όρων αγάπη, σελ. 6

● Ελενα – Ολγα Χρηστίδη, Μεγαλώνοντας σε μια κουίρ οικογένεια τη δεκαετία του ‘90, σελ. 7

● Αννα Κουρουπού, Συγγρού… σελ. 8

● PASSPORT, Καμία ομοφοβική στολή, καμία τρανσφοβική εντολή, καμία ρατσιστική εξουσία, σελ. 9

● Μπέττυ Βακαλίδου, Το τρανς κίνημα όπως το έζησα, σελ. 10

● Θωμάς Ξωμερίτης, Ηρωική έξοδος, δύσκολη ελευθερία, σελ. 11

● Δήμητρα Τζανάκη, Από το 1871 μέχρι το 1950: Γενεαλογία φύλου και σεξουαλικότητας, σελ. 12-13

● Κώστας Γιαννακόπουλος, Μια διάχυτη ομοφυλοφιλία στη μεταπολεμική Ελλάδα, σελ. 14-15

● Θεοδόσης Γκελτής, Από το 1976 μέχρι το 1990, Το κίνημα για την απελευθέρωση της ομοφυλόφιλης επιθυμίας, σελ. 16-18

● Πάολα Ρεβενιώτη (συνέντευξη στο Θεοδόση Γκελτή), Όταν βάζεις τη φούστα δεν την ξαναβγάζεις, σελ. 18

● Χρήστος Ρούσος (συνέντευξη στο Θεοδόση Γκελτή), Στη φυλακή γνώρισα έρωτες που τους λέω κινηματογραφικούς, σελ. 19

● Ειρήνη Πετροπούλου, Από το 1990 μέχρι το 2004: Δράσεις, ορατότητα, συνεργασίες, σελ. 20 – 21

● Νέλη Καούνη, Από το 2005 μέχρι σήμερα: Εκρηξη ακτιβιστικής δραστηριότητας και ενδοσκόπηση, σελ. 22-25

● Λεσβιακή Ομάδα Αθήνας, 18 χρόνια, 700 συναντήσεις, σελ. 26

● Φίλιππος Παγάνης, Σπάζοντας το καλούπι, σελ. 27

● Γιώργος – Κυβέλη, Εξω από το δίπολο, σελ. 27

● Μενέλας, Επιζώντες της ετεροκανονικότητας: η πορνογραφία και εγώ, σελ. 28

● ΕΜΑΝΤΕΣ, ΛΟΑΤΚΙ+ πρόσφυγες: Μειονότητα μέσα στη μειονότητα, σελ. 29

● Νάνσυ Παπαθανασίου, Ελενα-Ολγα Χρηστίδη, Αμφισβητώντας την αυθεντία: τα κινήματα απέναντι στην «επιστήμη», σελ. 30-31

● Γιώργος Παπαδοπετράκης, Αντώνης Πούλιος, Το HIV/AIDS και η μετάδοση του στίγματος, σελ. 32-33

● Δέσποινα Χρονάκη, Κατασκευάζοντας τη μη ετεροκανονική συνθήκη στη δημοφιλή κουλτούρα, σελ. 34

● Γιώργος Σαμπατακάκης, Κουίρ σαν χώρα ή βγαίνοντας με κέφι από την ντουλάπα της Μεταπολίτευσης, σελ. 35

● Κωνσταντίνος Κυριακός, Για την ερωτική διαφορά στην ελληνική σκηνή: παραστάσεις με σημασία, σελ. 36-37

● Αν Πελεγκρίνι, Fuck Stonewall, σελ. 38-39

● Αλεξάνδρα Χαλκιά, Εχουν πράγματι αλλάξει τα πάντα;, σελ. 39

● Ελενα – Ολγα Χρηστίδη, Νάνσυ Παπαθανασίου, Ο δρόμος έχει τη δική σου ιστορία, σελ. 40