Ελένη Κονδύλη: «ανταμείβουσιν αλλήλαις αι καρδίαι»

Δεν υπάρχει άλλος δρόμος παρεκτός η φωτιά, ήρθαμε

Δεν υπάρχει άλλος ερχομός παρεκτός αν είναι

αστραπιαίος, έτσι ήρθαμε¹

Πύρινη έτσι, κεραυνική, μα και απλή και εκδηλωτική, λες και γνωριζόμασταν από χρόνια, εισέβαλε στην πρώτη μας συνάντηση η Ελένη Κονδύλη. Χωρίς επιφυλάξεις, διπλωματίες ή τυπικότητες, χωρίς κανένα από τα είθισται που θα επιστράτευε μια περσόνα, μα που βαραίνουν και τα βαριέται το αληθινό, ανυπόκριτο πρόσωπο.

Στην τελευταία αίθουσα του Κτηρίου Κωστή Παλαμά –με ανάμεσά μας ένα αραβικό τραπέζι, μα ουσιαστικά με ανάμεσά μας τίποτα– σβήνουμε για λίγο μια μόνιμη δίψα, με νερό παγωμένο και φρούτα, κάνοντας, ταυτόχρονα, την ίδια παρατήρηση: «πάντα διψάω». Λες και την κουβαλάμε μέσα μας την έρημο… υδάτινο πυρ, πύρινο ύδωρ.

Έχω μαζί μου ένα τετράδιο. Μένει να συμπληρώσω την απάντηση σε μια ερώτηση που έκρινα ουσιαστικό να τεθεί. Η λοιπή συνέντευξη έχει ήδη γίνει• τώρα ωστόσο, διά ζώσης, πρωτοσυναντιόμαστε. Το τετράδιο δεν ανοίχτηκε.

Μου δίνει το βιβλίο της «Εισαγωγή στη Λογοτεχνία των Αράβων», γράφοντάς μου την ωραιότερη αφιέρωση που μου έγινε ποτέ, επιμένοντας: «Δες την τώρα!» Τρεις γραμμές η επιτομή του ανομολογήτου μου, και ευθύς μού πήραν κάθε ιδιότητα. Έκλαψα και γέλασα, βούλιαξα ελεύθερα στη βαθιά πολυθρόνα μου και απεκδύθηκα κάθε ιδιότητα ευχαρίστως. Και δεν εννοώ εδώ τη δημοσιογραφική, που ποτέ άλλωστε ούτε είχα ούτε και μ’ ενδιέφερε να έχω. Εννοώ πως πέταξα την όποια υπόνοια οποιουδήποτε, ασυνείδητου έστω, σεναρίου για όποια τροπή.

Κρατούσα άλλωστε το εχέγγυο… τρεις γραμμές που μόνο μια πολύ βαθιά, πολύ ικανή να φτάνει στο μεδούλι, μια πολύ μαγκιόρα ψυχή, θα μπορούσε να γράψει. Η μαχητική βαθύνοια και το τσαγανό που τη διακρίνουν είναι το μαγικό κλειδί που ξεκλειδώνει χώρο και χρόνο και αφήνει ψυχή με ψυχή, ιστορία με ιστορία μα και νιογέννητο με νιογέννητο, υβριδική ύπαρξη αναμεσίς αιώνιου γίγνεσθαι και ατέρμονων ιστοριών που δεν έχουν μήτε αρχή μήτε τέλος έτσι όπως κατακρημνίζονται μες στο παντοτινό τώρα.

Μια παιδική φωνή γεμάτη ηχοχρώματα, ένας βυθός πότε ήρεμος, πότε ταραγμένος, ενδεδυμένος μια μορφή που φανερώνεται και εισπράττεται με κάθε κυματισμό, μιλά τώρα για τη θάλασσα. Θάλασσα κι έρημος, συμφωνούμε, είναι το ίδιο…κυνηγότοποι θεών και ομφάλιοι λώροι όλων σχεδόν των έμβιων όντων.

Φεύγω από εκεί με την απάντηση ακόμα σε εκκρεμότητα. Πολλά, ωστόσο, που υπερβαίνουν τη συνέντευξη μού έχουν απαντηθεί. Ξέρω τώρα γιατί ενώ είχαμε, μέχρι εκείνη τη στιγμή, μιλήσει μόνο μια φορά τηλεφωνικά, κι αυτή βιαστική –επ’ ευκαιρία της αναγόρευσης του Άδωνη σε επίτιμο διδάκτορα της Φιλοσοφικής Αθηνών, και η οποία συνέπεσε δυστυχώς, μάλλον όχι τυχαία, με το ταξίδι μου στο Μαρόκο- τους αντάμωνα και τους δυο, νοερά και φευγαλέα στο διάβα μου σαν με κατάπιναν ανόθευτες εικόνες, όπως εκείνη μιας Αράβισσας που όργωνε με τα χέρια της τη γη, των χαμινιών με τα κατάμαυρα αστραφτερά μάτια που έτρεχαν χαρούμενα και σήκωναν σε χορό το χώμα, στ’ απείθαρχα κατσίκια που βόσκαγαν πάνω στ’ αργκάν, στην κομψή υπόκλιση της ιερής ίβιδας, στ’ ανθεκτικά φελλόδεντρα που αρέσκονται στις εισβολές, στα φρενιασμένα τύμπανα και στους αλαλαγμούς που με κατευόδωσαν στην έρημο. Το δίχως άλλο, αν ταξίδευα τώρα, θα τους αντάμωνα και μέσα πλέον στην έρημο, εκεί όπου βρέθηκα ξανά ενώπιος ενωπίω.

Μού απαντήθηκε ακόμα το γιατί η Λέσχη Αραβικής Λογοτεχνίας και η Ελληνική Επιστημονική Εταιρεία Σπουδών Μέσης Ανατολής, μολονότι τόσο καινοτομικά για τη χώρα μας, δεν είναι τόσο γνωστά όσο θα «έπρεπε». Η απάντηση βρίσκεται στον τίτλο, στις γραμμές και ανάμεσα στις γραμμές της συνέντευξης που ακολουθεί. Όσα το φαίνεσθαι υπαγορεύει, όσα στο βωμό της φήμης και της προβολής ακρωτηριάζονται, δεν τα θυσιάζει εύκολα η αληθινή καρδιά• άλλος ο προορισμός ο δικός της κι αλλού απευθύνεται.

Φεύγω, αλλά αν φύγω με μία ανείπωτη ακόμη αλήθεια θα με αναζητήσει και θα με φέρει πίσω και θα εμφανιστώ εμπρός σας πάλι

Χαλίλ Γκιμπράν²

Κλείνοντας τούτη την εισαγωγή, ευχαριστώ όποια δύναμη έφερε στο δρόμο μου την Ελένη και επέλεξε να δράσει μέσα από την κοινή μας φίλη, ερμηνεύτρια αραβόφωνων ύμνων, Αθηνά Χιώτη. Όσον αφορά στον αναγνώστη, τού δίνεται, θέλω να πιστεύω, το έναυσμα για να φτάσει, εάν το επιθυμήσει, μακρύτερα και βαθύτερα σ’ έναν ατελείωτο ουσιαστικά δρόμο• τ’ άλλα, παραπάνω από πολύτιμα, τα κρατώ για το άδυτό μου.

Όσο για εκείνη την απάντηση για την οποία είχα πάρει το τετράδιο, συμπεριλαμβάνεται ναι, μολονότι δόθηκε κάποια άλλη μέρα.

Η αρχή του ταξιδιού

Οι συναντήσεις έρχονται κι ο ήλιος σβήνει εντός τους

Οι συναντήσεις φεύγουν κι η πληγή μέσα τους ανοίγει

σα λουλούδι

έπαψα πια το κλαδί να γνωρίζω,

μήτε ο άνεμος θυμάται

τα χαρακτηριστικά μου – αυτό είναι το μέλλον μου; Ρώτησε

ο εραστής φωτιά,

και νοστάλγησε το ταξίδι που αναδύεται μέσ’ απ’ το πρόσωπό τους,

εντός τους ταξίδεψε…³

• Πότε και πώς συστάθηκε η Λέσχη Αραβικής Λογοτεχνίας;

H λέσχη ιδρύθηκε αυθόρμητα. Είδα στο μετρό ένα παλιό μου αγαπημένο φοιτητή, τον Διονύση Σγούρο, να διαβάζει ένα μυθιστόρημα του Γιασμίνα Χάντρα. Eκεί λοιπόν, στις ηλεκτρικές σκάλες, στη βιασύνη, είπαμε ότι θα κάνουμε μια λέσχη αραβικής λογοτεχνίας.

Συντονιστές της Λέσχης είναι ο Διονύσης Σγούρος και η εικαστικός Ειρήνη Γκόνου, αραβομαθείς και οι δυο. Αργότερα έμαθα ότι ο Διονύσης δεν ήταν καν φοιτητής μου, απλώς παρακολουθούσε τα μαθήματά μου. Αυτό δηλαδή που μας ενώνει και τους τρεις είναι η αγάπη για τα αραβικά γράμματα, κι επίσης αυτό τιμά και το Πανεπιστήμιο, που έχει ανοιχτές πόρτες για τη γνώση όλης της κοινωνίας.

• Οι δράσεις της Λέσχης πραγματοποιούνται στο Myrtillo Café, έναν όμορφο, ιδιαίτερο πολυχώρο. Ποια τα κριτήρια για την επιλογή του;

Δεν υπήρχε άλλο κριτήριο από την απλή σκέψη: γιατί αλλού; Εκτός από την αισθητική του χώρου, που είναι αισθητική σχεδόν ιστορική, ανάμεσα στα παλιά εργαλεία του τυπογράφου και τους πίνακες ενός μη ακούοντος ζωγράφου, που με την παρουσία τους δίνουν και το στίγμα του χώρου, πριν πενήντα χρόνια εργαστήριο διδασκαλίας για τους αναπήρους πολέμου, και το σύγχρονο στίγμα της κοινωνικής συνεταιριστικής επιχείρησης Myrtillo Café όπου εργάζονται άνθρωποι από ευπαθείς ομάδες, όπως, πχ, άτομα με σύνδρομο Άσπεργκερ, μη ακούοντες, άνθρωποι με κάποια ψυχική ή σωματική ιδιαιτερότητα.

Θετικό πρόσημο αυτής της ιδιαιτερότητας είναι η ειλικρίνεια και η μαχητικότητα, γιατί οι άνθρωποι αυτοί, για να πετύχουν, αγωνίζονται περισσότερο από άλλους. Το Μύρτιλλο διευθύνει η κυρία Γεωργία Βαμβουνάκη-Ράφφαν, εκλεκτός άνθρωπος, που δίνει τη ζωή της γι’ αυτό. Βοηθάω κι εγώ ελάχιστα, όσο μπορώ, και θαυμάζω, στα χρόνια που γνωρίζω το χώρο, την εξέλιξη των ανθρώπων.

• Μιλήστε μας για τους ανθρώπους που στηρίζουν τη λέσχη

Όσοι αγαπούν τα αραβικά γράμματα και τον αραβικό πολιτισμό στέκουν δίπλα μας στη Λέσχη ανάγνωσης αραβικής λογοτεχνίας. Το Μύρτιλλο γεμίζει από φίλους όταν έχουμε βραδιά αραβικής λογοτεχνίας. Είναι τόσο ζεστά, τόσο όμορφα… Το κυριότερο είναι ότι όλοι νιώθουμε ίσοι, δίπλα-δίπλα στο δρόμο που μας κάνει πιο σοφούς, δηλαδή πιο ευτυχισμένους.

Εκτός από τους συντονιστές, θέση εκ των πραγμάτων σπουδαία έχουν και οι δάσκαλοι και φοιτητές αραβικής του Διδασκαλείου του ΕΚΠΑ, με κύριο εμψυχωτή τον Ρόνι Μπουσάμπα. Παρόντες επίσης συχνά και καθηγητές λογοτεχνίας του ΕΚΠΑ, κόσμος από διάφορα μέρη.

Αυτό που είναι για μένα πολύ σπουδαίο, είναι ότι το κοινό, που δεν είναι απλώς κοινό γιατί συμμετέχει όσο θέλει, κι όταν θέλει, δεν έχει γνωρίσματα άλλα εκτός από την προσήνεια και το ενδιαφέρον για τα γράμματα.

• Πέραν της λέσχης, έχετε ιδρύσει την ΕΕΕΣΜΑ. Πώς συστάθηκε και ποια είναι η ενεργός δράση της;

Η Ελληνική Επιστημονική Εταιρεία Σπουδών Μέσης Ανατολής ιδρύθηκε το 2003 μετά από πρόσκληση για συνεργασία της EURAMES (European Association for Middle Εastern Studies). Η EURAMES ιδρύθηκε το 1999 από τον Guenter Meyer, καθηγητή στο Μάιντς της Γερμανίας, με στόχο τη συνεργασία σε πανευρωπαϊκό επίπεδο μεταξύ των ειδικών που προσδιορίζουν το ενδιαφέρον των γνωστικών αντικειμένων τους γύρω από τη Μέση Ανατολή και τον αραβικό κόσμο, είτε, π.χ. πρόκειται για κινηματογράφο, είτε για τη θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης, είτε για αρχαιολογία, είτε για σύγχρονη ή αρχαία λογοτεχνία της περιοχής κλπ.

Το 2000 πρωτογνώρισα διαδικτυακά τον Guenter Meyer. Η επαφή μεταξύ μας ήταν ακαριαία• θέλω να πω με τη λέξη αυτή ότι, από την πρώτη στιγμή, η ειλικρίνεια και η προσήλωση στους στόχους μας ήταν σχεδόν μια ταύτιση. Η EURAMES είναι, όπως την αποκαλεί ο Γκύντερ, μια ‘εταιρεία-ομπρέλα’, που περιέχει τις εθνικές αντίστοιχες εταιρείες της Ευρώπης.

Όταν λοιπόν ιδρύσαμε στην Ελλάδα την εταιρεία αυτή (ΕΕΕΣΜΑ, Ελληνική Επιστημονική Εταιρεία Σπουδών Μέσης Ανατολής), προσθέσαμε τη λέξη ‘επιστημονική’, καθότι, επειδή εδώ είμαστε πολύ πίσω, μερικοί πίστευαν ή πιστεύουν ότι η κάθε μη τόσο διαδεδομένη επιστήμη έχει να κάνει με μια προσωπική ρομαντική επιθυμία, ή με μια καταγωγή, ή απλώς με τη γνώση κάποιας γλώσσας, και πάει λέγοντας. Έτσι, δεκτοί στην εταιρεία, σύμφωνα με το καταστατικό, ήταν και είναι άνθρωποι που είχαν πτυχίο με αυτή την εξειδίκευση, ή σχετική συγγραφή σε επιστημονικά διεθνή περιοδικά κλπ.

Επίσης, επειδή η Εταιρεία μας ορίζεται ‘ελληνική’, φυσικά και δεν πρέπει να μένει στην πρωτεύουσα της χώρας. Έτσι, ξεκίνησε από την ίδρυσή της από ένα μέλος του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, δλδ την υπογράφουσα. Υπήρξα για την πρώτη δεκαετία (και λίγο παραπάνω) πρόεδρός της, ενώ τώρα πρόεδρος της ΕΕΕΣΜΑ είναι η Νίκη Παπαγεωργίου, καθηγήτρια στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Μέχρι τώρα έχουμε οργανώσει ομιλίες με διάφορα επιστημονικά αντικείμενα, τόσο στην Αθήνα όσο και σε διάφορες πόλεις, νησιά, χωριά όπου υπάρχει σχετικό ενδιαφέρον, είτε σε πανεπιστήμιο ή κάποιο άλλο ακαδημαϊκό ή επιστημονικό ίδρυμα, αλλά ακόμη και σε δημοτικά σχολεία.

Έχουμε οργανώσει στην Ελλάδα –στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη– επιστημονικές ημερίδες και συνέδρια. Το τελευταίο στην Αθήνα ήταν το 2016, με τίτλο: «Προβολές και Αντανακλάσεις: αραβικά και ελληνικά κατά τους Μέσους Χρόνους», έγινε στο ΕΚΠΑ. Στην ημερίδα αυτή, που δεν είχε άλλη χρηματοδότηση εκτός από 500 δολάρια από το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, ήρθαν με δικά τους έξοδα, άνθρωποι από Ευρώπη και Αμερική. Δηλαδή, μπορεί κανείς να κάνει επιστημονική έρευνα διαταράσσοντας τα λιμνάζοντα ύδατα της οικονομίας και των διαφόρων τύπων συναλλαγών – άλλοτε απλώς πολύπλοκων, άλλοτε και κάτι πέραν του πολύπλοκου.

Επίσης, έχουμε συνδιοργανώσει ημερίδες με την École Française d'Athènes, την πρώην Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών. Διατηρούμε την ιστοσελίδα http://soscientgr.blogspot.com/ , δηλαδή έναν δωρεάν τρόπο πληροφόρησης γύρω από τα θέματα που μας απασχολούν.

• Στις 5 Μαρτίου, αναγορεύεται στο ΕΚΠΑ, επίτιμος διδάκτωρ του Τμήματος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών, ο Σύρος ποιητής Άδωνης. Κατά ομολογία του ιδίου, «ευτυχία» ήταν το συναίσθημα που επικράτησε μέσα του. Περιγράψτε μας την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της τελετής αναγόρευσης.

Αναφέρεται στο ψήφισμα της αναγόρευσης η έκφραση στη δοτική ‘τύχη αγαθή’. Αυτό όντως είναι η ευτυχία. Δεν μπορώ να πω πολλά, ή καλύτερα δεν μπορώ εύκολα να μιλήσω για κάτι που, επιτρέψτε μου να πω, νιώθω ότι τίμησε τους δικούς μου αγώνες μιας ζωής.

Το ότι ο Άδωνης μίλησε αραβικά στη Μεγάλη Αίθουσα Τελετών του διπλά σχεδόν αιωνόβιου Πανεπιστημίου μας, ότι ήταν παρούσα λιτά, διακριτικά, αλλά με νόημα, η Πρέσβειρα του Λιβάνου κυρία Ντόνα Μπαρακάτ, το ότι η αίθουσα ήταν γεμάτη από ανθρώπους κάθε ορίζοντα –πανεπιστημιακούς, ανθρώπους λόγιους εκτός Πανεπιστημίου, φοιτητές και μετανάστες και άλλους– κι όλοι, καθ’ όλη τη διάρκεια της εκδήλωσης φαίνονταν συγκεντρωμένοι στον Άδωνη και την τελετή, μου φάνηκε πραγματικά μια ευτυχία… και δεν έχουμε πολλές στη ζωή μας εδώ που τα λέμε!

• Παρακολουθώντας τη συνέντευξή σας στον Νίκο Αϊβαλή, στο Δεύτερο Πρόγραμμα, την επομένη της αναγόρευσης, περισσότερο ακόμα και από τα τόσα σημαντικά που οι δυο καταθέσατε, με συγκίνησε η βαθιά σχέση και η αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ σας. Σπάνια συναντά κανείς τέτοια. Τι τομές επέφερε η καταλυτική αυτή γνωριμία;

Σας ευχαριστώ γι’ αυτό που λέτε εδώ. Σε μια στιγμή αυτής της εκπομπής, που έγινε στις 6 Μαρτίου, ο Άδωνης μού έδωσε να διαβάσω στα ελληνικά από το βιβλίο μου με τη δίγλωσση μετάφραση, ένα ποίημα συγκεκριμένο, το έψαξε και μου το έδωσε. Ο ίδιος είχε απαγγείλει αυτό το ποίημα στα αραβικά πριν δυο χρόνια νομίζω, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, κι είχα συγκινηθεί τότε γιατί ήταν το τελευταίο από τη συλλογή που είχα μεταφράσει, τις Αναλογίες και τις Αρχές. Μάλιστα ο Άδωνης δεν ήξερε ότι ήμουν εκεί.

Και να λοιπόν που μου ζητά να το διαβάσω πρώτη. Ήταν για μένα ένα ‘καθρέφτισμα’. Και μετά, εκείνος, δεν διάβασε άλλο ποίημα αλλά απάγγειλε και πάλι αυτό.

Η αγάπη για την ποίηση και τον ποιητή είναι τροφή για μένα. Υπάρχει μια υπέροχη έκφραση –μετάφραση από αραβικό κείμενο στα ελληνικά του 11ου αιώνα στην Κωνσταντινούπολη– που λέει: ‘ανταμείβουσιν αλλήλαις αι καρδίαι’. Όντως, επαληθεύεται.

Μου επιτρέπετε να σας διηγηθώ ένα μικρό περιστατικό; Συνήθως, όταν συναντιόμαστε με τον Άδωνη, έχει γίνει σχεδόν ιεροτελεστικό, να μου προσφέρει και να του προσφέρω ένα βιβλίο. Πριν δυο χρόνια, αποφάσισα, τελευταία στιγμή, να μην πάρω μαζί μου βιβλίο, αλλά ζήτησα από την κόρη μου, ζωγράφο, να μου δώσει ένα έργο της. Όταν τον συνάντησα, και πριν δει το δώρο μου, μου έδωσε το δικό του: ήταν ένα δικό του εικαστικό έργο.

Πρέπει να πω και κάτι ακόμη: o Άδωνης έχει καλοσύνη για τους ανθρώπους• ενδιαφέρεται, παίρνει θέση, καταλαβαίνει. Όταν τον γνώρισα, το 1985, η σχέση μας επικεντρώθηκε στην κατανόηση των κειμένων του• για δέκα χρόνια δεν είχαμε μιλήσει σχεδόν καθόλου. Του έστειλα περίπου τότε, το 1995, μια πρώτη μετάφραση και διεμήνυσε ότι για να μου απαντήσει έχει ανάγκη την κριτική κάποιων φίλων του Ελλήνων ποιητών στη Γαλλία. Πήρε θετική άποψη προφανώς, αλλά εγώ δεν ένιωθα έτοιμη. Έτσι υπήρξε μια ανατροφοδότηση γύρω από τα κείμενα και πάλι, που γινόταν όμως όλο και πιο αγαπητική.

Το 2000, που γινόταν μια μεγάλη έκθεση γι’ αυτόν στο Ινστιτούτο του Αραβικού Κόσμου στο Παρίσι, υπήρχαν μαρτυρίες απ’ όλες τις χώρες γι’ αυτόν, κι ο ίδιος ζήτησε να γράψω εγώ τη μαρτυρία από την Ελλάδα. Επέμενε γι’ αυτό, ενώ βέβαια υπήρχαν πολύ σπουδαιότεροι άνθρωποι που μπορούσαν να το κάνουν.

Από το 2000 και μετά, η σχέση μας έγινε προσωπική, και μας ενώνει αγάπη και φιλία πολύ βαθιά. Στην αγάπη αυτή εμπλέκεται με λεπτότητα και ευαισθησία και η γυναίκα του Άδωνη, άνθρωπος μεγάλης λογιότητας, η ίδια καθηγήτρια λογοτεχνικής κριτικής. Είμαι πολύ τυχερή που στη ζωή μου έχουν ακουμπήσει τόσο σπουδαίοι άνθρωποι.

• Το βιβλίο του Άδωνη «Οι Αναλογίες και οι Αρχές» είναι μια περιπέτεια τόσο λόγω της πολυετούς, επίμοχθης εργασίας που χρειαστήκατε για τη μετάφρασή του και δικαιώνουν εντελώς το αποτέλεσμα, όσο και λόγω του γεγονότος ότι ανατυπώνεται και επανακυκλοφορεί κυριολεκτικά στο παρά ένα της αναγόρευσης του Άδωνη σε επίτιμο διδάκτορα, δεν είναι έτσι;

«Οι Αναλογίες και οι Αρχές» είναι μια μικρή, σχεδόν μινιμαλιστική ποιητική συλλογή• πολλά ποιήματα, ιδίως στο α΄ μέρος, έχουν πολύ λίγους στίχους. Είναι επίσης γεγονός ότι η συλλογή αυτή έχει μεταφραστεί πολύ λίγο, ενώ οι μεταφράσεις άλλων ποιητικών συλλογών είναι πάμπολλες.

Συμφώνησε και ο Άδωνης όταν του είπα ότι η συλλογή αυτή σχεδόν δεν μεταφράζεται γιατί είναι πολύ δύσκολη: είναι στίχοι χωρίς ‘συγκείμενο’, εφόσον η ποιητική συλλογή αυτή περιγράφει κατά τη γνώμη μου –και συμφώνησε και πάλι– την ποιητική του Άδωνη, πρωτοποριακού ποιητή.

Αναλογίες είναι όλα τα στάδια επηρεασμού από το πολιτιστικό και κυρίως λογοτεχνικό γίγνεσθαι, και πρέπει να ξεπεραστούν οι αναλογίες για να φτάσουμε στις ‘Αρχές’. ‘Αρχές’ είναι, κατά σαρκασμό μιας εντελώς κλασικής αραβικής έκφρασης ‘οι Πρώτοι’ (εννοείται οι πρώτοι την τάξιν), όπως επίσης ‘αρχές’ είναι και απλώς τ’ αρχινίσματα σε κάτι.

Το β΄ μέρος της συλλογής φέρει τον τίτλο ‘αρχές’, είναι δηλαδή το βήμα στο κενό, για μια δημιουργία από την αρχή. Και το τελευταίο ποίημα ολόκληρης της συλλογής είναι ‘Η αρχή του Λόγου’.

Κατόπιν προτροπής της Τότας Σακελλαρίου, έκανα κάποιο σχολιασμό γύρω από κάποια ποιήματα. Επίσης, για να μπορεί κανείς να μελετήσει το κείμενο και τη μετάφραση ως ‘συγκείμενο’, η μετάφραση ακολουθείται από το πλήρες αραβο-ελληνικό και ελληνο-αραβικό λεξικό ή λεξιλόγιο του έργου, εργογραφία του Άδωνη και φωτογραφίες που o ίδιος μου παραχώρησε.

Οι εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα εξέδωσαν το βιβλίο το 2003, δίγλωσσο. Μια ποιητική συλλογή πρωτοποριακής ποίησης, που είναι ήχος πάνω σε χαρτί, πώς αλλιώς μπορείς να τη διαβάσεις, αν δεν τη δεις; Δεν σου φτάνει η μετάφρασή της, οφείλεις να δεις πώς ο στίχος της ελεύθερης ποίησης παίζει με το λευκό του χαρτιού. Ο μόνος εκδοτικός οίκος που δέχτηκε το βιβλίο να είναι δίγλωσσο, ήταν τα Ελληνικά Γράμματα.

Το γεγονός ότι την ημέρα της αναγόρευσης του Άδωνη σε επίτιμο διδάκτορα, ο κύριος Παύλος Παπαχριστοφίλου ήταν εκεί, στην αίθουσα τελετών, προσφέροντάς μας την επανέκδοση του βιβλίου αυτού, είναι κάτι μοναδικό για μένα.

• Θέλω να σταθούμε λίγο σ’ αυτή τη φράση-κλειδί του Άδωνη σχετικά με τη γραφή του: «Προσπαθώ να σβήσω τον δυτικό διανοητισμό και να δώσω στο σώμα του ανθρώπινου όντος το δικαίωμα να εκφράζει και να λέει το σύμπαν και την ύπαρξη». Επιστροφή στην προϊσλαμική ποίηση; Φωτογραφίζεται, σε τούτα τα λόγια, ο λόγος μιας «πτώσης» και ενός τραύματος και ένας δρόμος ανάνηψης;

Ασφαλώς. Τόσο σε αυτό που λέμε ‘Δύση’, που θεωρεί δύναμη του ανθρώπου τον νου, όσο και στον ισλαμικό κόσμο όπου η δύναμη του νου πρέπει να εντάσσεται στην υποταγή του ανθρώπου στον Αλλάχ, ο άνθρωπος βλέπεται σχεδόν δυιστικά: η δυτική διανόηση θεώρησε μυστικιστική και άρα διαφορετική την ανάπτυξη του νου στην ολότητα του σώματος, του συναισθήματος, χώρισε την ψυχή και το σώμα, τη λογική και το συναίσθημα.

Το Ισλάμ, από τη μεριά του, έχοντας αναπτυχθεί κυρίως σε τόπους με υπόστρωμα εξαιρετικά πλούσιο, κράτησε άλλες αξίες, αλλά κι αυτό κάλυψε με την έννοια του ‘εξωτερικού’ versus ‘εσωτερικού’, μια σχεδόν το ίδιο δυιστική αντίληψη (έτσι, πχ, το Ισλάμ θεωρείται διττή πραγματικότητα, το ντιν αφενός και το ιμάν αφετέρου, δλδ τη θρησκεία (ντιν) που είναι επιτακτικά εξωτερική (για να κάνει ο μουσουλμάνος την προσευχή του, πρέπει να κοιτάξει τον ήλιο σε ποιο σημείο βρίσκεται, και να την κάνει μαζί με τους ομόπιστούς του την ίδια ώρα, ενώ συγχρόνως, για να κάνει την προσευχή πρέπει να πλυθεί κάθε φορά χωρίζοντας με την υποχρέωση αυτή, τον εαυτό του από τον υπόλοιπο κόσμο. Το Ιμάν, που είναι η πίστη, αυτό θεωρείται διαφορετικό και εσωτερικό.

Ο Άδωνης ζητά το εσωτερικό και το εξωτερικό να είναι ένα, ζητά το όλον, ζητά το σύμπαν και την ύπαρξη να τα βιώνει ελεύθερα η ανθρώπινη ζωή. Η ευτυχία απορρέει όταν το κάθε είναι/ον που ζει, σκέπτεται, αισθάνεται, ονειρεύεται, δημιουργεί. Στην αριστουργηματική προϊσλαμική ποίηση, η ηθική και η ελευθερία, το όνειρο και ο πόνος, η αναγνώριση του άλλου ως μέτρο του εαυτού, είναι ο πόνος ενός ανθρώπου ως πόλεμος και ως έρωτας, ο έρωτας γεννιέται και γεννά την αναζήτηση και την διαρκή επανάσταση.

Ο Άδωνης, παιδί-πραματευτής ενός οράματος, θέλησε να δείξει στη ‘Δύση’ την πραγματική διάσταση μιας ανατολής με μικρό άλφα, όχι κεφαλαίο: η ανατολή είναι μια πράξη πέραν της γεωγραφίας φυσικά, είναι η γέννα μέσα στον κόσμο. Η ωραιότητα της ποίησης, προϊσλαμικής και μη, είναι γέννα, γιατί φέρνει μπροστά το νέο και το απρόσμενο, το είναι και το μη-είναι ως δυνατότητα ταύτισης.

Κάις

Έλεγε ο Κάις: ντύθηκα τη Λάιλα

κι έντυσα τον κόσμο

και βλέποντάς τον είδα να σκεπάζει

τα μάγουλά του με φωτιά

να ξενυχτά στα δάση της, και να τραβά σε μάκρος

το νυχτέρι

και βλέποντάς τον είδα να μαζεύει το φεγγάρι

με τη χούφτα από τις όχθες τις αγρύπνιας⁴

• Αν και γνωστή η φιλική σχέση του Άδωνη με Έλληνες ποιητές, όπως ο Γιάννης Ρίτσος και ο Τίτος Πατρίκιος, πού θ’ αποδίδατε την ευρύτερη άγνοια του ελληνικού κοινού για τον σύγχρονο αραβικό πολιτισμό; Τι πιστεύετε ότι παρακωλύει τη διοχέτευση της αραβικής τέχνης στην Ελλάδα; Σε τι βαθμό ισχύει το αντίστροφο; Κατά πόσο είναι εξοικειωμένοι οι Άραβες με τη σύγχρονη ελληνική τέχνη;

Ας είμαστε ειλικρινείς. Ο Άδωνης έχει επίγνωση της παγκοσμιότητας και θεωρεί τον εαυτό του παγκόσμιο ποιητή. Κι έχει δίκιο άλλωστε• το έργο του είναι εντελώς πρωτοποριακό, πέρα από στεγανά οποιασδήποτε μεριάς του κόσμου. Γι’ αυτό και ενδιαφέρεται για την ποίηση και τους ποιητές σε όλες τις μεριές του κόσμου. Τον έχω δει πώς αναζητά βαθιά την ποιητική γνώση παντού.

Ως αριστερός γνώρισε τον Ρίτσο, και ανεξάρτητα με τις πολιτικές τους τοποθετήσεις, θεωρεί το έργο του μοναδικό και παγκόσμιο, και αργότερα γνώρισε τον Πατρίκιο και ανέπτυξε μαζί τους μια φιλία αδελφική και συναδελφική θα λέγαμε. Πολλές φορές αναζήτησε να γνωρίσει κι άλλους Έλληνες ποιητές.

Η γλώσσα είναι ένα εμπόδιο, γιατί, είναι ‘δύσκολες’ –ή αναφερόμενες ως ‘δύσκολες– οι δυο ζωντανές κλασσικές γλώσσες, η ελληνική και η αραβική. Καμιά φορά, η ηθική καταρράκωση της κοινωνίας είναι σα να ξεριζώνει τη γλώσσα της… Κι όταν ξεριζώνεις τη γλώσσα σου, ούτε του άλλου η γλώσσα σ’ ενδιαφέρει.

• Σε ποιους λογοτέχνες, Άραβες η μη, σταθήκατε; Ποιοι είναι οι αγαπημένοι σας;

Λίγα πράματα ξέρω. Είμαι χαρούμενη που ξέρω τόσο λίγα, γιατί τα λιγοστά βήματα της ζωής που μου απομένουν μπορεί να ξεχειλίσουν με την ομορφιά όλων αυτών που δεν ξέρω. Άλλωστε, ή αποκοτιές κάνω, ή πολύ μικρά βήματα, αργόστροφα.

Μελέτησα τον Άδωνη πάνω από δεκαπέντε χρόνια, και μερικές φορές νιώθω ότι τον ξέρω, κι άλλες φορές με πιάνει η πιο βαθιά ειλικρίνεια και αναγνωρίζω ότι πολύ λίγα ξέρω από το έργο του.

Έδωσα επίσης δέκα χρόνια της ζωής μου να μελετάω έναν τύπο που πέθανε τον 8ο αιώνα, τον Ιμπν αλ-Μουκάφα, πατέρα της αραβικής πεζογραφίας. Μ’ έχει συγκινήσει πολύ κι ένας άλλος, ο Ταουχίντι, που τόσο πολύ αδικήθηκε από τους ανθρώπους της εποχής του, και του άφησαν τη ρετσινιά του περίεργου, όμως αυτός ήταν ένα είδος Μωραϊτίδη του 10ου αιώνα. Τι να πεις για έναν Ιμπν Χαλντούν, που ηλιθίως μερικοί αποκαλούν ‘πατέρα της κοινωνιολογίας’, λες κι έχουμε ανάγκη από πατέρες που γεννάνε επιστήμες ενώ αυτές υπήρχαν στη σκέψη των σοφών πριν εμείς τις οριοθετήσουμε φτωχικά στα μέτρα μας.

Ο κατάλογος μπορεί να είναι τεράστιος, ακόμη κι από μένα προερχόμενος. Ο 20ος αιώνας είναι πολύ πλούσιος και σε ποιητές και σε πεζογράφους… έχω στα σκαριά μια σκέψη μόνο, για κάποιον απ’ αυτούς… αλλά δεν σας λέω τίποτε προς το παρόν, παριστάνω τη σπουδαία και θέλω να σας κρατάω σε αγωνία (γέλια).

Από ελληνικής μεριάς, σύγχρονους, ναι.. μένω σε κάτι ονόματα τεράστια όπως ο Σεφέρης, υποκλίνομαι μπροστά στον Γκάτσο, τον Σαχτούρη, τον Καρούζο μα και τόσους άλλους, με μερικούς με συνδέει φιλία και αγάπη και γι’αυτό δεν τους αναφέρω εδώ… Απ’ τους παλιούς, ποιους; Τι; Η Απολογία του Σωκράτη, το Ευαγγέλιο, κάποιοι Πατέρες όπως ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος… η θάλασσα των ελληνικών και των αραβικών γραμμάτων είναι τεράστια. Η ομορφιά εξουθενώνει ώρες-ώρες.

«Στη Δαμασκό είναι μια πλατεία, στην πλατεία ένα σπίτι, στο σπίτι ένα μπαλκόνι, και στο μπαλκόνι ένα κορίτσι που πηγαινοέρχεται όλη νύχτα. Κρατάει στα χέρια της έναν παγκόσμιο χάρτη, και μ’ ένα τηλεσκόπιο παρατηρεί τα αεροπλάνα που πάνε κι έρχονται και πόσο θα ’θελε να ταξιδέψει μ’ αυτά, συμπαντική τουρίστας, άντε, μπρος για το δικό μας πλανήτη ή και γι’ άλλους πλανήτες.

Το κορίτσι έφυγε. Χόρεψε ντάκμπα, με παρέες απίστευτες. Έβαλε το ένα πόδι της στον ένα πόλο και το άλλο στον ισημερινό. Έτρεξε καθώς έτρεχαν από πάνω της τα άρματα του καιρού, που πήγαιναν κι έρχονταν για χίλια χρόνια…

Μα το κορίτσι αυτό στέκει πάντα στην ίδια θέση, στο ίδιο σπίτι, στο ίδιο μπαλκόνι για ένα τέταρτο του αιώνα. Και τίποτε δεν έχει αλλάξει, μόνο που ο παγκόσμιος χάρτης κάηκε στα χέρια της και γέμισε στάχτες το μπαλκόνι! Όταν πεθάνω, οι μεθυσμένοι ποιητές θα μπορέσουν, στην άκρια της νύχτας, να ιδούν καθαρά αυτό το κορίτσι που θα πηγαινοέρχεται σαν φάντασμα στο μπαλκόνι, ακόμη κι όταν έχει γκρεμιστεί το σπίτι!

Ο φίλος μου ο Χαλίλ Χαουί μου ’πε πως στην Ανατολή, οι γυναίκες γεννιούνται ένοχες και περνούν ολάκερη τη ζωή τους προσπαθώντας να ξαναβρούν την παρθενιά τους.

Κι εγώ του απάντησα πως αυτό δεν αληθεύει πάντα. Του λόγου μου γεννήθηκα γλάρος, γλάρος χωρίς φτερά.

Πέρασα τη ζωή μου να μου φτιάχνω φτερά για να μπορέσω να πετάξω πολύ μακριά!

Έφτιαξα τα φτερά μου, οπλίστηκα με αυτά. Καιρός πια να γυρίσω στο σπίτι στη Δαμασκό…

Μιλώ για τη Δαμασκό υπονοώντας τη Συρία, σαν να είναι μέσα στην καρδιά μου η Δαμασκός, η πολεμική κραυγή της Συρίας. Δαμασκός είναι και η Λαοδικεία, η πόλη της μάνας μου, και το αλ-Φουραλάκ, το Κασάμπ, η Σαφίτα, η Τζέμπλα, η Μπανίγιας, η Ταρσός, η Έμεσα, το Γουαντιλουγιούν, η Χασακέ, η Παλμύρα, η Σουέιντα και άλλοι πολλοί τόποι που ανήκουν όλοι τους στα παιδικά χρόνια και στα νιάτα μου.

Γάντα αλ-Σαμάν, 1996,

κόβει βόλτες ακόμη, είμαι κι εγώ εκεί, στο ίδιο μπαλκόνι και την κοιτάζω⁵»

• Είστε πολύ δεμένη με τους μαθητές σας και αναφέρεστε, με κάθε ευκαιρία, στα πολλά που καταφέρνουν. Δικαίωση;

Δικαίωση; Πολύ μου πέφτει αυτό. Είναι Δώρο. Δώρο ήταν η Ευγενία και ο Άγγελος – η μεν πρώτη με ευγνωμοσύνη περισσή, μου χάρισε το παιδικό της μαξιλάρι, γράφοντας πάνω σ’ αυτό, ο δε άλλος έγινε διαπρεπής ιστορικός του σύγχρονου αραβικού κόσμου.

Δώρο επίσης ήταν πριν λίγες μέρες μια φοιτήτρια που είχε αριστεύσει στο μάθημα της αραβικής λογοτεχνίας, μετά είχε χαθεί, και τώρα, μετά από ένα σεμινάριο, εμφανίστηκε λέγοντας: «τώρα ξέρω τι θέλω να κάνω, το αποφάσισα!» Δώρο ο Θάνος, που είδα πάνω του ότι θ’ αναδειχθεί ως ειδικός της Υεμένης, το έβαλα στοίχημα και το κέρδισα.

Πολλά δώρα που με γεμίζουν ευτυχία, και συγχρόνως αβεβαιότητα: για τόσο καλά παιδιά, κάνω στοιχειωδώς καλό μάθημα ή μήπως τίποτα; Ξέρω, η λέξη ‘παιδιά’ μπορεί ν’ ακούγεται και να είναι πατερναλιστική, αλλά έχει τη δική της γλύκα.

Παιδιά, κι εγώ νιώθω παιδί μαζί σας• παιδιά, ελάτε να κάτσουμε κοντά και να σκεφτούμε: πόσο μικρός, πόσο ζεστός, είναι ο χώρος της γνώσης, πόσο οικείο είναι αυτό το απάγγειο ταπείνωσης που μόνο επειδή δεν ξέρεις πολλά, ψάχνεις κάτι να μάθεις.

• Σα να ’ναι η ώρα της ποιήτριας Ελένης Κονδύλη, με την έντιμη, ευαισθητοποιημένη, χωρίς υπεκφυγές, πότε πολύ σκληρή, πότε τρυφερή, πένα. Πολλές και βαθιές οι αντοχές της κεντρομόλου ψυχής που τη γεννά. «Εν αρχή ην/Εν αρχή εποίησε/ Ζωντάνεψε μέσα σας η μνήμη του θανάτου τώρα/ Σταθείτε λοιπόν να το βαδίσουμε μαζί αυτό το δρόμο/ Στη μέση του πουθενά». Ένα απόσπασμα από το «Παίξτε μου μουσική», από το βιβλίο σας, «Λάθος Τρένο». Ας πούμε κάτι, οτιδήποτε, ας τιμήσουμε αυτό τον δρόμο στη μέση του πουθενά.

Ευτυχώς που υπάρχουν δρόμοι στη μέση του πουθενά, και που υπάρχει το πουθενά και η ουτοπία, δλδ ένα άγγιγμα, όχι της ανυπαρξίας, αλλά αυτού που δεν υπάρχει ακόμη.

Άρχισα να γράφω ποιήματα στα δεκατρία μου, μετά από ένα ψέμα: είπα ψέματα ότι έγραφα ποιήματα ενώ δεν έγραφα, με γέμισε απορία και ενοχές, κι αποφάσισα, για να σβήσω το ψέμα, να γράφω ποιήματα!

Στο δρομάκι της ζωής, τη δεκαετία του 70, γνώρισα τον Ελύτη, που με συμβούλεψε τότε να μη δημοσιεύσω ακόμα. Έτσι, τελείως σποραδικά, δημοσίευα κάποια ποιήματά μου στο περιοδικό Ευθύνη, μέχρις ότου, τη δεκαετία του 2000, με τον απίθανα σαρκαστικό τρόπο του ο Πατρίκιος μου είπε: «ε, αφού δεν βιαζόσαστε, μπορείτε να τα δημοσιεύσετε φέτος!»… Τρομερός ο Πατρίκιος!

Έτσι, έχω δημοσιεύσει δυο ποιητικές συλλογές, κι έχω ακόμη καμιά … οκτακοσαριά ποιήματα ασχέτου ποιότητας. Αυτά. Τι είναι στ’ αλήθεια όλα αυτά; Τι άλλο, αν όχι ένας ήχος που διαπερνά τους τοίχους και την τύχη, δλδ τη μοναξιά και τον εγωισμό της μοναξιάς;

Ξύλινο Σώμα

αρπάζει ήχους μικρού κορμιού,
λες και το σώμα είναι ξύλινο και υγρό, καθώς το βάρος της απουσίας σου το διαφεντεύει.

πικρό νερό και δε θα πίνεις,
γλυκό νερό δε θα μπορείς
γλιστρά, το βάθος του θανάτου σε παράτολμους ήχους

ένα ξύλο ελαφρύ-ελαφρύ βγαίνει στην επιφάνεια με λογικές συλλαβές από γνώσεις κι επιφωνήματα.
Οι χρόνοι σου είναι τώρα ολάσπροι στο κύμα, δίχως ρίζες και αίματα,
δίχως κλαδιά και εξέλιξη
Είναι χρόνοι-φωνές-σχήματα σωματικών κλειδώσεων, αρθρωμένων ήδη υπάρξεων στο βυθό σου
Μ’ αναισθησία που λέγεται χρόνος
Ένα κάλεσμα-
κλείσιμο στον αστερισμό του μαγεμένου κορμιού, μνήμη στο πιο βρώμικο κατακάθι του έρωτα, που δεν έχει χορτάσει ακόμα⁶

Σημειώσεις

1. Άδωνης: «Οι Αναλογίες και οι Αρχές», (η αρχή της εισβολής, απόσπασμα), εκδ. Ελληνικά Γράμματα, μτφ Ελένη Κονδύλη

2. (Από τον Κήπο του Προφήτη). Ελένη Κονδύλη: «Εισαγωγή στη Λογοτεχνία των Αράβων», εκδ. Πεδίο

3. Άδωνης: «Οι Αναλογίες και οι Αρχές»

4. ό.π.

5. Ελένη Κονδύλη: «Εισαγωγή στη Λογοτεχνία των Αράβων», εκδ. Πεδίο

6. Ελένη Κονδύλη: «Λάθος Τρένο», ποίηση, εκδ. Ελληνικά Γράμματα

Ποια είναι

Η Ελένη Κονδύλη διδάσκει αραβικό πολιτισμό και αραβική λογοτεχνία ως Αναπληρώτρια καθηγήτρια στη Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Γεννήθηκε στην Αθήνα και μεγάλωσε στο Βέλγιο.

Σπούδασε ρωμανική, βυζαντινή και αραβική λογοτεχνία και ιστορία. Εκπόνησε τη διδακτορική διατριβή της στον τομέα των αραβο-ελληνικών μεταφράσεων.

Εργάστηκε στο Κέντρο Αραβικής Φιλοσοφίας, στο Ινστιτούτο Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Λουβέν και στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας του Βελγίου.

Το 1993 βραβεύτηκε από την Ακαδημία του Βελγίου.

Βιβλιογραφία:

Άδωνης: Οι Αναλογίες και οι Αρχές, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, μτφ Ελένη Κονδύλη

Ελένη Κονδύλη: «Εισαγωγή στη Λογοτεχνία των Αράβων», εκδ. Πεδίο

Ελένη Κονδύλη: «Λάθος Τρένο», ποίηση, εκδ. Ελληνικά Γράμματα

Ελένη Κονδύλη: «Αραβικός Πολιτισμός», εκδ. Πεδίο

Ελένη Κονδύλη: Ειδήσεων και Θηρίων, ποίηση, εκδόσεις Ενδυμίων

Hélène Condylis-Bassoukos, Stéphantitès kai Ichnélatèes, traduction grecque (XIe siècle) du livre Kalila wa-Dimna d’Ibn al-Muqaffa’ (VIIIe siècle). Étude lexicologique et littéraire. Éditions Peeters