Μία πολύτιμη μελέτη

Με την έκδοση του β΄ τόμου του 3ου κύκλου της, «Η Τρίτη Κομμουνιστική Διεθνής» (Εκδόσεις Τόπος, Αθήνα 2024), ολοκληρώθηκε η ογκώδης τριλογία του Τάκη Μαστρογιαννόπουλου «Η Ανοδος και η Πτώση των Εργατικών Διεθνών». Είναι ένα έργο ζωής του συγγραφέα, βασισμένο σε προσωπική έρευνα ετών πάνω σε μια τεράστια εγχώρια και κυρίως ξένη βιβλιογραφία.

Το καταληκτικό αυτό μέρος συνεχίζει την παρουσίαση της συγκρότησης των κομμάτων της Κομμουνιστικής Διεθνούς (Κομιντέρν). Κυρίως όμως αυτό που του προσδίδει ιδιαίτερη σημασία είναι η συζήτηση των μεγάλων ιστορικών γεγονότων του Μεσοπολέμου, στην ΕΣΣΔ και την υπόλοιπη Ευρώπη αλλά και σε άλλες ηπείρους, γεγονότων που οδήγησαν σε σημαντικές ήττες του κομμουνιστικού κινήματος και τελικά στη διάλυση της Κομιντέρν.

Ο συγγραφέας παρουσιάζει και αποτιμά μια σύνθετη ιστορική περίοδο, η οποία χαρακτηρίστηκε από την απομόνωση του πρώτου εργατικού κράτους και την άνοδο του σταλινισμού στην ΕΣΣΔ και στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα· από μεγάλα επαναστατικά γεγονότα, όπως η βρετανική γενική απεργία και η κινεζική επανάσταση· τέλος, από την αλματώδη άνοδο του φασισμού-ναζισμού μετά τη μεγάλη καπιταλιστική κρίση του 1929, την επιβολή δικτατοριών σε πολλές χώρες της Ευρώπης και τα μεγάλα επαναστατικά κινήματα στην Ισπανία και τη Γαλλία επί Λαϊκών Μετώπων. Καθώς είναι αδύνατο να προβούμε εδώ σε μια αναλυτική παρουσίαση, θα σκιαγραφήσουμε μόνο αδρά το επιχείρημα του συγγραφέα, σταχυολογώντας μερικά ενδιαφέροντα σημεία.

Στο μέρος για τη συγκρότηση των Κ.Κ. το κεφάλαιο για την Ελλάδα θα τραβήξει δίχως άλλο την προσοχή του αναγνώστη, παρέχοντας μια εικόνα της απειρίας και των ελλιπών μαρξιστικών θεμελίων του αργοπορημένου ιστορικά κομμουνιστικού μας κινήματος. Στα μέρη για την Πολωνία και τη Φινλανδία παρακολουθούμε από την άλλη την ωμή αντεπανάσταση και τις ακραίες αντικομμουνιστικές διώξεις με τις οποίες οι κυρίαρχες τάξεις σύντριψαν τις πρώιμες λαϊκές εξεγέρσεις. Το κεφάλαιο για τη Βουλγαρία, τέλος, όπου η αγροτική κυβέρνηση του Σταμπολίσκι παρά τη συντριπτική υπερίσχυσή της στις εκλογές ανατράπηκε από ένα αιματηρό πραξικόπημα, παρέχει μαρτυρία για την αδυναμία μιας κοινοβουλευτικής μετάβασης στον σοσιαλισμό αλλά και τα μεγάλα λάθη και τις αδυναμίες των νεαρών κομμουνιστικών κομμάτων.

Στο μέρος για τον Μεσοπόλεμο περιλαμβάνονται αναλυτικά κεφάλαια για τη βρετανική γενική απεργία του 1926 και την κινεζική επανάσταση του 1925-27· την άνοδο και επικράτηση του ναζισμού στη Γερμανία· τα επαναστατικά γεγονότα του 1927 και του 1934 στην Αυστρία· την ήττα των Λαϊκών Μετώπων στην Ισπανία και τη Γαλλία· τις διαμάχες στο Κ.Κ. της ΕΣΣΔ ανάμεσα στη σταλινική ομάδα και τις διάφορες αντιπολιτεύσεις ώς την οριστική υπερίσχυση του σταλινισμού, τη βίαιη κολεκτιβοποίηση και την εξόντωση της ηγεσίας των Μπολσεβίκων με τις Δίκες της Μόσχας· τέλος τη σκοτεινή περίοδο πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με το Γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο και τις αρχικές ήττες της ΕΣΣΔ ώς τη διάλυση τελικά της Κομιντέρν από τον Στάλιν σε συμφωνία με τις επιθυμίες των Συμμάχων.

Ο Μαστρογιαννόπουλος δείχνει πειστικά ότι ο Στάλιν και οι συνεργάτες του επέβαλαν στα κόμματα της Κομμουνιστικής Διεθνούς πιστές σε αυτούς ηγεσίες και πολιτικές με γνώμονα όχι το συμφέρον του κινήματος σε κάθε χώρα, αλλά τις στενές βλέψεις και τα συμφέροντα της σταλινικής γραφειοκρατίας. Σε αυτά τα συμφέροντα θυσιάστηκε η μεγάλη κινεζική επανάσταση του 1925-27, μέσα από μια εναλλαγή οπορτουνιστικών (η υποταγή του Κ.Κ. της Κίνας στο αστικό Κουομιντάνγκ) και υπεραριστερών (οι άκαιρες εξεγέρσεις μετά τη σφαγή των κομμουνιστών από τον Τσιανγκ Κάι-σεκ) επιλογών. Στη Γερμανία, η σεκταριστική γραμμή του σοσιαλφασισμού, που εξίσωνε τους σοσιαλδημοκράτες με τους ναζί, οδήγησε με μαθηματική ακρίβεια στον θρίαμβο του Χίτλερ. Η μετέπειτα στροφή με την πολιτική των Λαϊκών Μετώπων (7ο Συνέδριο της Κομιντέρν) επεκτάθηκε σε χωρίς αρχές συμμαχίες με τα αστικά κόμματα, οδηγώντας το κίνημα σε νέες οδυνηρές ήττες – πιο χαρακτηριστικά στην Ισπανία, όπου η κομματική ηγεσία προτίμησε τη συμμαχία με τις δεξιές αστικές δυνάμεις, βοηθώντας στην απομάκρυνση των αριστερών στοιχείων από την κυβέρνηση (σοσιαλιστές του Καμπαγιέρο και αναρχικοί).

Ο Μαστρογιαννόπουλος δεν αρκείται στην ιστορία των επίσημων κομμάτων. Παραθέτει αρκετά στοιχεία και για τις γενικά αδύναμες αντιπολιτεύσεις που σχηματίστηκαν στο εσωτερικό τους και αργότερα αποσπάστηκαν από αυτά, τροτσκιστικής, μπουχαρινικής ή άλλης απόχρωσης. Ανάμεσά τους εντοπίζει σεκταριστικές τάσεις, αλλά και ομάδες με γόνιμες επεξεργασίες που κριτικάρισαν τις σταλινικές επιλογές χωρίς, ωστόσο, να ασκήσουν σημαντική επίδραση στα γεγονότα, κυρίως λόγω του σφετερισμού του κύρους του Οκτώβρη από τη σταλινική ηγεσία.

Οι επιχειρηματολογίες του Μαστρογιαννόπουλου, αν και στη σωστή κατεύθυνση, κατά τη γνώμη μας δεν είναι πάντα εντελώς πειστικές. Ιδιαίτερα στα μέρη για το κομβικό ζήτημα της πορείας της ΕΣΣΔ αποκομίζει κανείς μια αίσθηση υπερβολικής ανύψωσης του Τρότσκι με μια αντίστοιχη υποβάθμιση του Μπουχάριν απλά σε έναν ακούσιο συνεργό του Στάλιν. Μία πιο ισορροπημένη προσέγγιση, που θα έπαιρνε επαρκώς υπόψη και την πορεία της σοβιετικής κοινωνίας (οικονομική και πολιτιστική άνοδος της δεκαετίας του 1920, εθνικές ελευθερίες κοκ), στην οποία λίγο αναφέρεται ο συγγραφέας, θα φανέρωνε, θεωρούμε, τις παλινωδίες όλων των ομάδων, μεταξύ των οποίων οι δογματικές στενότητες του Τρότσκι δεν είχαν μικρή θέση, που τελικά έδωσαν τη νίκη στον Στάλιν.

Συνολικά το βιβλίο του Μαστρογιαννόπουλου παρέχει πολύτιμες γνώσεις στη νέα γενιά του κινήματος. Αξίζει να διαβαστεί με προσοχή και να δώσει αφορμές σε σοβαρές συζητήσεις για τα κρίσιμα ζητήματα της ιστορίας του κομμουνιστικού κινήματος.

*Συγγραφέας, μέλος της Σ.Ε. της Μαρξιστικής Σκέψης