Αξιοκρατία και λαϊκισμός

Σε μια διάσημη ομιλία επί προεδρίας του, ο Ομπάμα είχε πει ότι οι ΗΠΑ αντιπροσωπεύουν το αξιοκρατικό ιδεώδες ότι «Εδώ μπορείς να τα καταφέρεις, αρκεί να προσπαθήσεις». Ωστόσο το επιχείρημα του Ομπάμα μπορεί να διαβαστεί και ως εξής: «Αν προσπαθήσεις, θα τα καταφέρεις. Δεν τα κατάφερες. Αρα δεν προσπάθησες». Σύμφωνα με το καινούργιο βιβλίο του Μάικλ Σαντέλ «Η τυραννία της αξίας», το έγκυρο αυτό επιχείρημα συνοψίζει την πρόσφατη κρίση της σοσιαλδημοκρατίας: την εγκατάλειψη της εργατικής τάξης, τη συνακόλουθη αποδυνάμωση των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων και την κάλυψη του κενού από τον λαϊκισμό (Τραμπ, Ορμπαν, Μόντι, Λεπέν κ.λπ.).

Η διάγνωση του Σαντέλ είναι απλή και πειστική. Από τον Μπλερ μέχρι τον Ομπάμα, η συνεπαγωγή της σύγχρονης σοσιαλδημοκρατίας -«Αν προσπαθήσεις θα τα καταφέρεις»- αναπαριστά ένα ιδεώδες ανέφικτο και ανεπιθύμητο.

Ανέφικτο επειδή οι συνθήκες ζωής της συντριπτικής πλειονότητας στον καπιταλισμό καθορίζονται όχι από την ατομική εργασία, αλλά από το κληρονομημένο κεφάλαιο. Και ανεπιθύμητο επειδή κοινωνικά άδικο, αφού η «προσπάθεια» που «τα καταφέρνει» μετριέται αποκλειστικά ως χρηματοποιήσιμη πρόσοδος, δηλαδή ως δεξιότητα ή ταλέντο που μπορεί να εξάγει χρηματικό πλεόνασμα στην αγορά εργασίας.

Αυτό σημαίνει ότι αν δεν έχεις αρκετό έμφυτο ταλέντο ή δεν εργάζεσαι σε αγορά υψηλής προστιθέμενης αξίας, τότε δεν θα μπορέσεις ποτέ να αντλήσεις μισθό επιπέδου Μέσι ή προσόδους επιπέδου Τζάστιν Μπίμπερ, όσο κι αν προσπαθήσεις. Ετσι το παλιό σοσιαλδημοκρατικό ιδεώδες των ελεύθερων και ίσων πολιτών που συνεργάζονται σε συνθήκες αμοιβαίας ανεξαρτησίας αντικαθίσταται από τον μοραλιστικό συλλογισμό της αξιοσύνης: «Δεν τα κατάφερες. Αρα δεν προσπάθησες».

Αξιοκρατία και λαϊκισμός

Ο Σαντέλ υποστηρίζει ότι η μονομερής προσήλωση στην αξιοκρατία γεννάει λαϊκισμούς. Ο Τραμπ, για παράδειγμα, εκφράζει τα άγχη του αυτοαπασχολούμενου και του μικροαστού που νιώθει το κράτος να τον έχει εγκαταλείψει, τους συμπολίτες του να τον θεωρούν loser («Δεν τα κατάφερες») και την εργασία του να απαξιώνεται («Δεν προσπάθησες»).

Αλλά ας υποθέσουμε ότι αν προσπαθούσες, θα τα κατάφερνες. Και έστω ότι προσπάθησες, άρα τα κατάφερες. Αυτή η αξιοκρατική δομή δεν αποκλείει έναν λαϊκισμό προσανατολισμένο όχι ενάντια στον αξιοκρατικό μοραλισμό που κριτικάρει ο Σαντέλ, αλλά ενάντια στην ίδια την ύπαρξη σοσιαλδημοκρατικών θεσμών. Δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε τον Ιλον Μασκ και τους υπόλοιπους τεχνοολιγάρχες να ηγούνται μιας πολιτικής κίνησης ενάντια στο ίδιο το σοσιαλδημοκρατικό κράτος. Μάλιστα μια τέτοια συμμαχία τεχνοολιγαρχών και λαϊκιστών μοιάζει όλο και πιθανότερη. Ετσι η προσήλωση της ήδη αποστεωμένης σοσιαλδημοκρατίας στην αξιοκρατία παραχωρεί την ιδεολογική πλατφόρμα σε αυτούς που θέλουν να την αποτελειώσουν.

Επιπλέον η εμμονή στην αξιοκρατία απαξιώνει τα επαγγέλματα χαμηλής προστιθέμενης αξίας (του ντελιβερά, του καθαριστή, κ.λπ.), συμπαρασύροντας στην απαξίωση την τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευση. Και η ίδια δυναμική μετατρέπει τα Πανεπιστήμια σε εργοστάσια παραγωγής διαπιστευτηρίων για τη μέση τάξη. Ολα αυτά, καταλήγει ο Σαντέλ, συντείνουν προς ένα μοντέλο δημοκρατίας βασισμένο στον καταναλωτισμό -οι δημοκρατικοί θεσμοί ως μηχανισμός άθροισης μαζικών προτιμήσεων- και όχι σε ένα μοντέλο ίσης συμμετοχής και κοινής μέριμνας για το «κοινό αγαθό».

Ενα εναλλακτικό μοντέλο;

Ποιο είναι όμως το δημοκρατικό μοντέλο που αντιπροτείνει ο Σαντέλ; Εδώ το επιχείρημα αντλεί έμπνευση από μια ιδέα εναργώς διατυπωμένη από τον Τζ. Α. Κοέν. Η δίκαιη κοινωνία, για τον Κοέν, διέπεται από αρχές παρόμοιες με αυτές της δημόσιας δανειστικής βιβλιοθήκης: ο καθένας δανείζεται μόνο όσα βιβλία χρειάζεται, στη βάση κανόνων δικαίου που εξασφαλίζουν παρόμοια πρόσβαση για όλους, με όρους ελευθερίας και ισότητας όλων των δανειζομένων. Οπως το θέτει ο Σαντέλ, η κοινωνία μετέρχεται «τα μέσα που παρέχουν οι συσσωρευμένοι πόροι του ίδιου του λαού, μαζί με τη γνώση και ικανότητα που χρειάζεται για να τα αξιοποιήσει».

Τι σημαίνει το βιβλιοθηκονομικό μοντέλο για τις σχέσεις ιδιοκτησίας και παραγωγής σε μια αναπτυγμένη οικονομία, όπως η αμερικανική; Ποια η σχέση, για παράδειγμα, ανάμεσα στη παραγωγή (π.χ. τον συγγραφέα ενός βιβλίου), την αγορά (π.χ. τον βιβλιοθηκονόμο που το δανείζει) και την κατανάλωση (π.χ. τον αναγνώστη που το δανείζεται);

Ο Σαντέλ δεν δίνει απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα. Επιπλέον, δεν εξηγεί πώς ένα τέτοιο μοντέλο θα συμπεριλάμβανε τα ορφανά της σοσιαλδημοκρατίας (τον εκτός συνδικάτου ντελιβερά, καθαριστή κ.λπ.) ή τη μέριμνα για το κοινό αγαθό.

Οσα δεν φτάνει η σοσιαλδημοκρατία...

Ομως το βαθύτερο πρόβλημα είναι ότι ο Σαντέλ μπερδεύει το σύμπτωμα με την αιτία. Η σοσιαλδημοκρατία δεν απέτυχε επειδή πήγε στην αξιοκρατία· πήγε στην αξιοκρατία επειδή απέτυχε. Τι σημαίνει αυτό;

Ο σημαντικότερος σύγχρονος υπερασπιστής της σοσιαλδημοκρατίας, ο Τζον Ρολς, θεωρούσε ότι μια κοινωνία πραγματικά ελεύθερων και ίσων ανθρώπων παράγει «επάλληλη συναίνεση», δηλαδή την ίδια τη συναίνεση που χρειάζεται για την αναπαραγωγή της. Οι πολίτες αναγνωρίζουν τους εαυτούς τους στη δικαιοσύνη των πολιτικών θεσμών και ψηφίζουν και πολιτικοποιούνται ανάλογα.

Ομως η αξιοκρατία από μόνη της δεν είναι ούτε δίκαιη ούτε μπορεί να παράγει επάλληλη συναίνεση. Ετσι η προσήλωση στον αξιοκρατικό μοραλισμό συνιστά κακόπιστο εξωραϊσμό μιας χρόνιας κληρονομημένης αποτυχίας. Οσα σοσιαλιστικά σταφύλια δεν έφτασε η σοσιαλδημοκρατική αλεπού, τα έκανε αξιοκρατικά κρεμαστάρια.

*Αναπληρωτής καθηγητής στην Πρακτική Φιλοσοφία στο Erasmus University Rotterdam, Ολλανδία