«Ποια είναι τα απαιτούμενα προσόντα για να γίνεις μέλος του Πολιτμπιρό; Να μπορείς να κάνεις πέντε βήματα χωρίς μπαστούνι». Αυτό ήταν ένα από εκείνα τα πολύ διαδεδομένα βιτριολικά ανέκδοτα με τα οποία οι Σοβιετικοί πολίτες σάρκαζαν το πολιτικό καθεστώς τους.
Αναφέρεται βέβαια στην προχωρημένη ηλικία των Σοβιετικών ηγετών: μετά τον θάνατο του Στάλιν, ο Μαλένκοφ ανέλαβε σε ηλικία 52 ετών, ο Χρουστσόφ στα 57, ο Μπρέζνιεφ στα 58, ο Αντρόποφ στα 68, ο Τσερνιένκο στα 73 και ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στα 54 – αλλά ήταν πια αργά για την ανανέωση του σοβιετικού κόσμου.
Παράδοξο τέλος για μια ιδεολογία που αυτοσυστηνόταν ως «η νιότη του κόσμου». Η βιολογική κατάπτωση των ηγετών έμοιαζε να απεικονίζει την πρόωρη γήρανση μιας σφριγηλής ιδέας που έγινε καθεστώς – βγαλμένης άλλοτε από τη μήτρα της νεωτερικότητας, σαν μετεξέλιξη και ριζοσπαστική υπέρβασή της. Μια επέκταση της φιλοσοφίας της προόδου, της σαγηνευτικής ιδέας ότι η ανθρώπινη κοινωνία δεν αφήνεται στη «φυσική» πορεία των πραγμάτων, στο «έτσι ήταν πάντα», αλλά μπορεί να βελτιώνεται διαρκώς μέσα από τον ορθό λόγο και τα επιτεύγματα της διάνοιας. Σε αυτές τις φιλοσοφικές αντιλήψεις, ο σοσιαλισμός προσέθετε το στοιχείο της εμπρόθετης δράσης, της πολιτικής οργάνωσης του κόσμου, και δη των πιο αδύναμων, των πολλών.
Κάπως έτσι ο ίδιος ο Λένιν, αυτή η μεγάλη αμφιλεγόμενη φιγούρα του 20ού αιώνα, απέδωσε το πρωτείο στην πολιτική και όχι στους σιδερένιους νόμους της Ιστορίας – που στη μαρξιστική τους εκδοχή προέβλεπαν το αναπόδραστο ξέσπασμα της επανάστασης στις πιο αναπτυγμένες χώρες του παγκόσμιου καπιταλισμού. Κι όμως, η πανουργία της Ιστορίας έμελλε να οδηγήσει στην εγκαθίδρυση ενός σοσιαλιστικού καθεστώτος στην καθυστερημένη πρώην τσαρική Ρωσία, στην Ανατολή και όχι στη Δύση.
Αυτό, υποστηρίζουν ορισμένοι, ήταν το έμφυτο ελάττωμα του κομμουνισμού: η ανάπτυξή του σε μια χώρα, για την ακρίβεια σε μια ολόκληρη σφαίρα του κόσμου, όπου δεν υπήρχαν αναπτυγμένοι δημοκρατικοί θεσμοί, ούτε ώριμες υλικές συνθήκες. Με την εκ των υστέρων γνώση, τα πράγματα μοιάζει να ήταν ακριβώς έτσι. Αν όμως κανείς έβλεπε στην εποχή τους τα τεχνολογικά και οικονομικά άλματα που έγιναν, την εντυπωσιακή στρατιωτική ισχύ που συνέβαλε στη νίκη στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ή ακόμη ορισμένα εκπληκτικά δείγματα καλλιτεχνικού ριζοσπαστισμού (ένα από αυτά η Ρωσική Πρωτοπορία), θα μπορούσε και να πιστέψει ότι η κατάληξη θα ήταν ίσως διαφορετική.
Ξέρουμε πάντως σήμερα ότι η ουτοπία αυτή γέρασε προώρως. Ούτε ο κεντρικός σχεδιασμός της οικονομίας κατάφερε να τηρήσει τις υποσχέσεις του για ξεπέρασμα της Δύσης και για μια κοινωνία της κόκκινης αφθονίας, ούτε βέβαια τα ανελεύθερα καθεστώτα των λαϊκών δημοκρατιών, όπου κράτος και κόμμα συγχωνεύθηκαν, δεν διαμόρφωσαν αξιοζήλευτες κοινωνίες. Και όταν η ιδέα της ουτοπίας έβρισκε πηγές ανανέωσης στη Δύση, στο «παγκόσμιο ’68», στην Ανατολή τα σοβιετικά τανκς κατέστελλαν κάθε απόπειρα εκ των έσω εκδημοκρατισμού της σοσιαλιστικής πραγματικότητας (βλ. και το συλλογικό «Η Ανοιξη της Πράγας», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας).
Σημαίνουν όλα αυτά ότι ο κομμουνισμός ήταν προϊόν μιας εγγενώς εγκληματικής ιδεολογίας, όπως υποστήριξε μια ομάδα Γάλλων ιστορικών; Είναι μάλλον ακριβέστερο αυτό που αντέταξαν άλλοι ομότεχνοί τους, ότι ο κομμουνισμός συνιστά ένα ιδεολογικό-πολιτικό πρόγραμμα που κλίνεται στον πληθυντικό (αντίστοιχα: Η μαύρη βίβλος του κομμουνισμού, Εστία, 2001, και Ο αιώνας των κομμουνισμών, Πόλις, 2001). Ο κομμουνισμός, με όλες τις στρεβλώσεις του αλλά και σε ριζική αντίθεση με το εξ αρχής στρεβλό ναζιστικό σχέδιο, παρήγαγε τον Στάλιν αλλά και τον Μπερλινγκουέρ, τον Γιαρουζέλσκι αλλά και τον Ντούμπτσεκ, τον διαλεκτικό ματεριαλισμό και τον Γκράμσι, τη διεθνή οργάνωση του εργατικού κινήματος και την υποταγή στη Μόσχα, τους Βιετκόνγκ και τους Ερυθρούς Χμερ, τη Ρωσική Πρωτοπορία και την Επιτροπή Διαφώτισης, το σινεμά του Τζίγκα Βέρτοφ και του Παζολίνι αλλά και τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό.
Η ιστορική αποτίμηση οφείλει να είναι αυστηρή από τη σκοπιά της δημοκρατίας και της χειραφέτησης. Ταυτόχρονα, ισχύει και ότι η κύρια επίπτωση της κατάρρευσης του 1989-1991 είναι ότι «οι πλούσιοι έπαψαν να φοβούνται», όπως έγραφε ο Ερικ Χόμπσμπαουμ, λέγοντας «αντίο σε όλα αυτά». Το φάσμα που πλανιόταν πάνω από την Ευρώπη συνέβαλε στον 20ό αιώνα στο να γίνουν οι δυτικές δημοκρατίες αξιοβίωτες: η κοινωνική ασφάλεια, η μείωση των ανισοτήτων, το κράτος πρόνοιας, ήταν εν πολλοίς αποτέλεσμα του φόβητρου που αποτελούσαν το παγκόσμιο σοσιαλιστικό στρατόπεδο και η «απειλητική» δράση κομμουνιστών και σοσιαλδημοκρατών μέσα στις ίδιες τις δυτικές κοινωνίες. Σήμερα, η επιστροφή στις παλιές ιδέες δεν είναι δυνατή, ούτε επιθυμητή. Αξίζει τον κόπο όμως να αναστοχαστούμε ένα τουλάχιστον κομμάτι αυτής της κληρονομιάς.
*πολιτικός επιστήμονας και συγγραφέας
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας