Αθήνα, 18°C
Αθήνα
Ελαφρές νεφώσεις
18°C
19.0° 16.7°
4 BF
47%
Θεσσαλονίκη
Ελαφρές νεφώσεις
17°C
18.3° 15.9°
3 BF
50%
Πάτρα
Αίθριος καιρός
20°C
22.0° 19.9°
4 BF
38%
Ιωάννινα
Αίθριος καιρός
19°C
18.9° 18.9°
1 BF
32%
Αλεξανδρούπολη
Αίθριος καιρός
16°C
17.4° 15.9°
3 BF
48%
Βέροια
Ελαφρές νεφώσεις
16°C
17.0° 15.1°
2 BF
59%
Κοζάνη
Ελαφρές νεφώσεις
13°C
13.7° 12.9°
2 BF
41%
Αγρίνιο
Αίθριος καιρός
17°C
16.8° 16.8°
2 BF
21%
Ηράκλειο
Αραιές νεφώσεις
19°C
19.9° 18.3°
4 BF
65%
Μυτιλήνη
Αίθριος καιρός
20°C
20.9° 19.4°
4 BF
45%
Ερμούπολη
Ελαφρές νεφώσεις
17°C
17.8° 16.1°
6 BF
55%
Σκόπελος
Σποραδικές νεφώσεις
16°C
15.7° 13.5°
3 BF
55%
Κεφαλονιά
Ελαφρές νεφώσεις
22°C
21.9° 19.8°
0 BF
35%
Λάρισα
Σποραδικές νεφώσεις
16°C
18.5° 15.9°
0 BF
51%
Λαμία
Ελαφρές νεφώσεις
19°C
18.8° 16.7°
1 BF
42%
Ρόδος
Αίθριος καιρός
23°C
24.3° 22.8°
2 BF
49%
Χαλκίδα
Σποραδικές νεφώσεις
18°C
18.3° 17.1°
4 BF
38%
Καβάλα
Ελαφρές νεφώσεις
14°C
16.3° 14.4°
2 BF
55%
Κατερίνη
Σποραδικές νεφώσεις
16°C
17.2° 15.8°
2 BF
67%
Καστοριά
Αίθριος καιρός
14°C
14.1° 14.1°
1 BF
59%
ΜΕΝΟΥ
Πέμπτη, 07 Νοεμβρίου, 2024
syriza
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ

Ο ηγέτης

Οι «νεο-προεδρικοί» τονίζουν την απόρριψη του δημοκρατικά εκλεγμένου ηγέτη από τους «υπονομευτές», οι αντιπολιτευόμενοι επιμένουν στα προβληματικά χαρακτηριστικά του ηγέτη. Ο λόγος του πρώην προέδρου παραμένει μια ασύνδετη σειρά συνθημάτων που δεν αποτελούν συνεκτική πολιτική πρόταση ή αναγνωρίσιμη αριστερή προοπτική. Αλλά είναι εξαιρετικά ελκυστικός για όσους, μετά μια περίοδο ηττών και αµφιβολίας, µπορούν να ταυτιστούν με κάποιον «πετυχημένο», που είναι συνεχώς στην τηλεόραση και µεταδίδει βεβαιότητα και υπόσχεση νίκης.

Χτες εκλέχτηκε ο αρχηγός του ΠΑΣΟΚ, σε λίγες εβδομάδες ο πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ και των ΗΠΑ. Αρχηγός, ηγέτης, πρόεδρος - θέσεις και λέξεις που κυριαρχούν στον δημόσιο διάλογο. Αλλά ποιος ο ρόλος και τα χαρακτηριστικά του αρχηγού ενός κόμματος; Και δεν εννοώ πολιτικά ή ιδεολογικά. Ο Τραμπ δήλωνε το 2016 ότι «θα μπορούσα να σταθώ στη μέση της 5ης Λεωφόρου και να πυροβολήσω κάποιον αλλά δεν θα έχανα ψηφοφόρους». Σήμερα επιβεβαιώνεται. Μετά δύο μομφές, 34 καταδίκες για κακουργήματα, αμέτρητες προσβολές και ψέματα, είναι πιθανό να εκλεγεί πάλι.

Σε μας, οπαδός του πρώην προέδρου δηλώνει «μην εκπλαγείτε αν δείτε αυτό το Σάββατο μπροστά σας στην Κ.Ε., μέσα και έξω από τον χώρο συνεδρίασης, το κόμμα ασύντακτα αλλά μαζικά, θυμωμένο και εξοργισμένο». Ποια είναι τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά, πώς συνδέεται ο αρχηγός με τους οπαδούς και τα μέλη, τη «βάση» και τις «μάζες», όπως υποτιμητικά λέγονται συχνά;

Ο Φρόιντ υποστηρίζει ότι ο κοινωνικός δεσμός έχει λιβιδινικά στοιχεία. Τα συναισθήματα διαδραματίζουν καίριο ρόλο στη διαδικασία σύστασης συλλογικών ταυτοτήτων. Στο «Ψυχολογία των μαζών και η ανάλυση του Εγώ» γράφει ότι «μια ομάδα συγκρατείται σαφώς από κάποια δύναμη. Και σε ποια δύναμη θα μπορούσε να αποδοθεί αυτό το κατόρθωμα παρά στον Ερωτα, που συγκρατεί τα πάντα στον κόσμο». Η σύγκλιση των ανθρώπων σε έναν κοινό πολιτικό χώρο μεσολαβείται συνήθως από την αγάπη για τον ηγέτη ή από την κοινή αφοσίωση σε αφηρημένες ιδέες.

Οταν η σύγκλιση της ομάδας περνάει μέσα από την ταυτότητα και την παράδοση της ομάδας, οι εναλλακτικές προτάσεις των υποψηφίων για την ιδεολογία, την πολιτική ή το πρόγραμμα κυριαρχούν τη διαδικασία επιλογής του ηγέτη. Οταν όμως η ταύτιση με τον star, τη celebrity, τον πετυχημένο, γίνεται κεντρική διαδικασία κοινωνικοποίησης, τα άτομα γίνονται ομάδα ή κόμμα μέσω της ταύτισης με έναν ηγέτη. H εξιδανίκευση του ηγέτη δημιουργεί μια κοινή συναισθηματική εμπειρία και δέσμευση που καλύπτει ψυχικές ανάγκες και ελλείψεις. Οταν οι άνθρωποι επενδύουν λιβιδινικά στον ηγέτη μετατρέπουν τα επιθετικά ένστικτα προς τους «άλλους» σε συναισθηματικούς δεσμούς και αρμονικές σχέσεις μεταξύ τους. Ετσι «εμείς» (οι αριστεροί, οι Συριζαίοι, οι προεδρικοί) ενοποιούμαστε πολιτικά. Το μέλος ταυτίζεται με τον ηγέτη και μέσω αυτού με τα άλλα μέλη που μοιράζονται την ίδια σχέση με τον ηγέτη.

Δεν είναι όλοι οι ηγέτες χαρισματικοί. Συχνά είναι ατάλαντοι, γραφειοκράτες, εξαρτώμενοι από στελέχη και εξουσίες. Τα ΜΜΕ χρησιμοποιούν το χάρισμα ως συνώνυμο της δημοφιλίας. Αλλά ο Mαξ Βέμπερ, που έγραψε πρώτος εκτεταμένα για τον χαρισματικό ηγέτη, λέει ότι το χάρισμα αναφέρεται στην προσωπική εξουσία που απορρέει από «την αφοσίωση στην ιερότητα, τον ηρωισμό ή από τον υποδειγματικό χαρακτήρα του και από τα κανονιστικά πρότυπα ή την κοινωνική τάξη που αποκάλυψε ή διαμόρφωσε». Ο ψυχαναλυτής Χάιντς Κόχουτ, που συνδυάζει Φρόιντ και Βέμπερ, διέκρινε μεταξύ χαρισματικών και μεσσιανικών ηγετών. Οι χαρισματικοί ηγέτες αποτελούν ενσάρκωση της αρχέγονης μητέρας, που φροντίζει, προσφέρει και αγαπά. Οι μεσσιανικοί, του αρχέγονου πατέρα, παντοδύναμοι, ναρκισσιστές, αλαζόνες.

Αποπλανώντας το πλήθος

Ο χαρισματικοί ηγέτες εμπνέουν και ενθουσιάζουν, οι μεσσιανικοί υποτάσσουν και συγκλονίζουν. Οι δύο τύποι ηγετών διαμορφώνουν διαφορετικά είδη σχέσεων με τους οπαδούς. Οι χαρισματικοί θεωρούνται ευγενικοί, έξυπνοι, ταλαντούχοι. Η φροντίδα για τους οπαδούς είναι κυρίαρχη ιδιότητα. Οι δράσεις τους φαίνονται συναρπαστικές, εμπνευσμένες, υπέροχες. Εχουν αύρα, ένα πεδίο ενέργειας που είναι αναζωογονητικό. Οι οπαδοί αισθάνονται έξυπνοι, εμπνευσμένοι, αξιοπρεπείς. Ο καλός ποιμένας είναι το αρχέτυπο του ηγέτη που φροντίζει και αγαπάει τον κόσμο.

Ο ηγέτης αποκτά τη θέση του μέσα από την αποδοχή των οπαδών. Οι οπαδοί θεωρούν τον χαρισματικό ηγέτη ανώτερο, σχεδόν υπεράνθρωπο, πιστεύουν ακράδαντα τις δηλώσεις του, συμμορφώνονται με τις οδηγίες και εντολές του και παρέχουν ανεπιφύλακτη συναισθηματική υποστήριξη. Οι μεσσιανικοί ηγέτες είναι απαιτητικοί, εριστικοί, συγκρουσιακοί. Δεν ενδιαφέρονται για τις ευαισθησίες των οπαδών αλλά εμπνέουν φόβο και δέος, σαγηνεύουν τους οπαδούς που υπακούουν. Η σχέση ηγέτη και μελών είναι ριζικά ασύμμετρη. Δεν αγαπάει κανέναν εκτός από τον εαυτό του αλλά (επιθυμεί να) αγαπιέται παράφορα. Οι οπαδοί τον επιθυμούν, ενώ ο ηγέτης εμφανίζεται αυτάρκης. Δεν δεσμεύεται από τους οπαδούς ούτε από τις ιδέες που παρουσιάζει και μπορεί να τις αλλάζει, συνήθως χωρίς κόστος. Αλλά δημιουργεί αφοσίωση και δεσμεύσεις που μπορούν να οδηγήσουν σε δυναμικές πράξεις και ρήξεις. Η επιρροή του στηρίζεται στην πεποίθηση των οπαδών ότι, παρά τους φόβους και τις αποτυχίες, ο ηγέτης μπορεί να οδηγήσει στη Γη της Επαγγελίας, να τους λυτρώσει από τους αντιπάλους.

Τα κοινά συναισθήματα είναι συχνά παιδικά, ονειρικά, οδηγούν σε ανεξέλεγκτες εκρήξεις και επιθέσεις σε φανταστικούς εχθρούς. Η συναισθηματική επένδυση οδηγεί τη μία πλευρά στην οιδιπόδεια σύγκλιση, την άλλη στην αποκάθεξη και απόρριψη. Δεν «φυτεύτηκε» λοιπόν ο ηγέτης. Είναι δικό μας δημιούργημα, εμείς πήραμε έναν businessman και τον κάναμε μετα-πολιτικό ροκ σταρ. Εμείς επιθυμήσαμε κάποιον που μπορεί να καλύψει το κενό των ιδεών με τις εικόνες του Τικ-Τοκ

Για να προκαλέσει και να διατηρήσει τον συνεχή θαυμασμό, ο ηγέτης χρησιμοποιεί διάφορες μεθόδους. Συνεχείς και απροειδοποίητες εμφανίσεις, ακλόνητη αυτοπεποίθηση και επανάληψη των θέσεων και των επιθέσεων που επιδιώκουν τη δημιουργία μιας αίσθησης βεβαιότητας και ασφάλειας, ελκυστικής σε όσους κατατρύχονται από αμφιβολίες. Κινητοποιεί ένα αμάλγαμα οικειότητας και απόστασης, αδιαμεσολάβητων συναντήσεων και απομακρυσμένης ανωτερότητας. Οπως γράφει ο Aντόρνο, «μπορεί κανείς και να ταυτιστεί με τον μεγάλο “άνθρωπάκο” και να εξακολουθεί να τον θαυμάζει. Ετσι ικανοποιεί και την απαίτηση για εγγύτητα και ζεστασιά και την ανάγκη για μια ιδανική φιγούρα την οποία υπακούει ευχάριστα». Οσο πιο πολύ οι απόψεις του ηγέτη διαψεύδονται από τα γεγονότα τόσο πιο πολύ επιμένει στις ψευδαισθήσεις του και γίνεται πιστευτός από τους οπαδούς. Ο Τραμπ μπορεί να καταδικαστεί επανειλημμένα και αμετάκλητα αλλά αυτό αποδεικνύει ακόμη πιο έντονα τη συνωμοσία εναντίον του.

Για να πετύχει η ταύτιση με τον ηγέτη πρέπει να συνοδεύεται από επιθέσεις σε άλλους. Ο ηγέτης επικρίνει διαρκώς τους αντιπάλους επισημαίνοντας τα ηθικά τους ελαττώματα και την έλλειψη ικανοτήτων για ηγεσία. Ετσι η ομάδα εξιδανικεύεται, γίνεται μέρος της πόλωσης, ενώ οι αντίπαλοι θεωρούνται κακόβουλοι, πραξικοπηματίες, υποκινούμενοι από σκοτεινές δυνάμεις. Οι απειλητικοί αντίπαλοι αποτελούν ταυτόχρονα απειλή για την ομάδα και δικαιολογία για την ύπαρξή της. Οταν απειλείται η ομάδα μπορεί να έχουμε ακραία φαινόμενα, επιθέσεις, την απειλή της «ασύντακτης αλλά μαζικά, θυμωμένης και εξοργισμένης» ομάδας.

Ο ΣΥΡΙΖΑ κέρδισε δημιουργώντας τη διαχωριστική γραμμή εμείς/αυτοί με τη Δεξιά και τους «γερά Γερούν» που ένωνε αντιπαραθέτοντας. Αλλά μετά το 2019 δεν μπόρεσε να διατηρήσει το momentum. Η εγκατάλειψη της κριτικής θεωρίας εγκλώβισε την αντιπολίτευση σε ουδέτερες τεχνοκρατικές απόψεις που εκλογικεύονταν κατά καιρούς από ξεπερασμένα μαρξιστικά δόγματα. Η πρόσφατη αντιπαράθεση οργανώθηκε γύρω από το πρόσωπο και εστιάστηκε στους εσωκομματικούς αντιπάλους.

Οι «νεο-προεδρικοί» τονίζουν την απόρριψη του δημοκρατικά εκλεγμένου ηγέτη από τους «υπονομευτές», οι αντιπολιτευόμενοι επιμένουν στα προβληματικά χαρακτηριστικά του ηγέτη. Ο λόγος του πρώην προέδρου παραμένει μια ασύνδετη σειρά συνθημάτων που δεν αποτελούν συνεκτική πολιτική πρόταση ή αναγνωρίσιμη αριστερή προοπτική. Αλλά είναι εξαιρετικά ελκυστικός για όσους, μετά μια περίοδο ηττών και αµφιβολίας, µπορούν να ταυτιστούν με κάποιον «πετυχημένο», που είναι συνεχώς στην τηλεόραση και µεταδίδει βεβαιότητα και υπόσχεση νίκης. Βέβαια, τα κοινά συναισθήματα είναι συχνά παιδικά, ονειρικά, οδηγούν σε ανεξέλεγκτες εκρήξεις και επιθέσεις σε φανταστικούς εχθρούς.

Η συναισθηματική επένδυση οδηγεί τη μία πλευρά στην οιδιπόδεια σύγκλιση, την άλλη στην αποκάθεξη και απόρριψη. Δεν «φυτεύτηκε» λοιπόν ο ηγέτης. Είναι δικό μας δημιούργημα, εμείς πήραμε έναν businessman και τον κάναμε μετα-πολιτικό ροκ σταρ. Εμείς επιθυμήσαμε κάποιον που μπορεί να καλύψει το κενό των ιδεών με τις εικόνες του Τικ-Τοκ.

*Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Λονδίνου

Google News ΑΚΟΛΟΥΘΗΣΤΕ ΜΑΣ ΣΤΟ GOOGLE NEWS
Ο ηγέτης

ΣΧΕΤΙΚΑ ΝΕΑ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΣΕ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ

Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.

Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.

Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.

Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.

Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας