Η παρακμή της Ευρώπης

Το 1830 ο Χέγκελ χαρακτήρισε τη Μεσόγειο κέντρο της παγκόσμιας ιστορίας, το 1960 ο ιστορικός Φερνάντ Μπροντέλ «απαστράπτον κέντρο» της γης, «το φως του φωτίζει λιγότερο καθώς απομακρυνόμαστε, χωρίς να ορίσουμε το ακριβές σύνορο ανάμεσα σε φως και σκιά». Το σύνορο είναι τώρα στη Λαμπεντούζα και τη Λέσβο. Η Μεσόγειος, μηχάνημα παραγωγής και εξάπλωσης εμπορίου και πολιτισμού, έγινε πλωτό νεκροταφείο, τα κύματα ταφόπλακα απραγματοποίητων ονείρων.

Ο κύκλος κλείνει στις μέρες μας. Το κεφάλαιο και το κράτος-έθνος δημιούργησαν την ευρωπαϊκή δύναμη. Η Ευρώπη τα εξήγαγε παντού. Ακολουθώντας μια αυστηρή διαλεκτική λογική, οι αποικίες τα υιοθέτησαν και τα χρησιμοποίησαν στους απελευθερωτικούς αγώνες της Αμερικής, την Ασίας, την Αφρικής. Οι μεγάλες ανατροπές, από την επανάσταση της Αϊτής μέχρι τους αντιαποικιοκρατικούς αγώνες των ‘50 και ‘60, χρησιμοποίησαν την πατριωτική ιδεολογία και, μετά την ανεξαρτησία, τη μορφή του εθνικού κράτους και τον αναπτυσσόμενο καπιταλισμό για να απαλλαγούν από την επικυριαρχία του μητροπολιτικού κέντρου.

Τώρα τα δημιουργήματα οδηγούν την Ευρώπη στην παρακμή. Η πρώην περιφέρεια γίνεται το κέντρο του κόσμου, η Ευρώπη επαρχία της, όπως λέει ο Ντίπες Τσακραμπάρτι. Δεν αποτελεί πια η Ευρώπη «πνευματική γεωγραφία», όπως έλεγε ο Γερμανοεβραίος φιλόσοφος Χούσερλ το 1935, αλλά μια προέκταση της ασιατικής ηπείρου που καθοδηγείται από τις πρώην αμερικανικές αποικίες της. Οι μεταναστευτικές ροές είναι αποτέλεσμα της μεταφοράς οικονομικής, πολιτικής και στρατιωτικής ισχύος από τη Δύση στην Ανατολή. Αλλά η παγκοσμιοποιημένη ελευθερία κίνησης κεφαλαίου, αγαθών και υπηρεσιών δεν επεκτείνεται στους ανθρώπους.

Ο δεύτερος κύκλος είναι ο «σύντομος» 20ός αιώνας μεταξύ 1917 και 1989, ο αιώνας του ευρωπαϊκού «εμφυλίου πολέμου» μεταξύ της Γερμανίας και των άλλων και μεταξύ καπιταλισμού και σοσιαλισμού. Ο εμφύλιος έληξε προσωρινά με την ειρήνη μεταξύ Γερμανίας και υπόλοιπης Ευρώπης και με την ήττα του κομμουνισμού. Αλλά η πανουργία της διαλεκτικής μετέβαλε τη νίκη σε σπέρμα αυτοκαταστροφής.

Η ηττημένη στρατιωτικά Γερμανία έγινε ο οικονομικός ηγεμόνας της Ευρώπης. Ο κομμουνισμός καταστράφηκε όταν προσπάθησε να υιοθετήσει φιλελεύθερες αρχές. Ο καπιταλισμός από την άλλη μπολιάστηκε με σοσιαλιστικά στοιχεία και δημιούργησε το κοινωνικό κράτος και την Ευρωπαϊκή Ενωση. Το κοινωνικό κράτος ήταν κατάκτηση των εργατικών και συνδικαλιστικών αγώνων αλλά και παραχώρηση του κεφαλαίου για να δημιουργήσει έναν καπιταλισμό με «ανθρώπινο πρόσωπο». Η Ενωση, από την άλλη, εκφράζει τη βούληση να τελειώσουν οι εθνικές συγκρούσεις και να μετατραπούν σε οικονομικό ανταγωνισμό με στοιχεία αλληλεγγύης από τον Βορρά στον Νότο.

Το κράτος πρόνοιας συνδυάζει δύο αντίθετους μηχανισμούς κατανομής του οικονομικού προϊόντος, την αγορά και την κοινωνική δικαιοσύνη. Σε μια δίκαιη κοινωνία όλοι δικαιούνται ένα ελάχιστο εισόδημα ανεξάρτητα από την οικονομική επίδοση ή την παραγωγικότητά τους. Οι διανεμητικές αποφάσεις πρέπει να επηρεάζονται, επομένως, από πολιτικούς και πολιτισμικούς παράγοντες, από ταξικούς αγώνες και τις πεποιθήσεις περί του κοινού καλού. Εκφράζονται με θεσμικές παρεμβάσεις και την εκλογική διαδικασία. Οι εθνικές εκλογές διορθώνουν κάπως την ανεξέλεγκτη δράση των αγορών και την παντοδυναμία των περιουσιακών δικαιωμάτων. Αυτό δεν ισχύει για τις μικρής σημασίας ευρωπαϊκές εκλογές που, όπως δείχνει η πανευρωπαϊκή αδιαφορία, αποτελούν εθνικές δημοσκοπήσεις με μεγάλο δείγμα.

Η νίκη του καπιταλισμού αφαίρεσε τον λόγο ύπαρξης του κοινωνικού κράτους. Για τους νεοκλασικούς οικονομολόγους, οι τιμές αποτελούν την πιο δίκαιη και αποτελεσματική διανεμητική αρχή. Οσοι αποτυγχάνουν οικονομικά εγκαταλείπονται και γίνονται αντικείμενο αστυνομικής καταστολής ή φιλανθρωπίας. Κάτι ανάλογο έγινε με την υποχώρηση των κοινωνικών πολιτικών στην Ε.Ε. Από την άλλη πλευρά, αυτοί που σχεδίασαν τον μετα-αποικιοκρατικό χάρτη δεν ενδιαφέρθηκαν για την εθνική συνοχή των νέων κρατών στην Αφρική και την Ασία ή για την πολιτική τους βιωσιμότητα. Τους ενδιέφερε μόνο η ένταξή τους στο δυτικό στρατόπεδο και η γρήγορη εκμετάλλευση πρώτων υλών και αγορών. Οπως ήταν αναμενόμενο, η βίαιη οικονομική ανάπτυξη, η καταστροφή των κοινοτήτων, ο ξενόφερτος καταναλωτισμός και οι εξωτερικές εισβολές καταδίκασαν τον αναπτυσσόμενο κόσμο σε συνεχείς πολέμους που οδήγησαν σε τεράστια μεταναστευτικά κύματα.

Ο τρίτος κύκλος ξεκίνησε το 1989. Είναι ο κύκλος της «νέας παγκόσμιας τάξης» και του «τέλους της Ιστορίας». Ο νεοφιλελευθερισμός ως ύστατο στάδιο της Ιστορίας. Αλλά η διαλεκτική εκδικήθηκε πάλι. Ο θρίαμβος του καπιταλισμού και η εξάλειψη του αντίπαλου δέους αποθράσυναν τις ελίτ και οδηγούν στη σταδιακή αποσύνδεση καπιταλισμού και δημοκρατίας, δηλαδή στην καταστροφή όχι μόνο του κοινωνικού κράτους αλλά και της «ιδέας» της Ευρώπης. Οι «αγορές» επιβάλλονται στους λαούς, οι εκλογές αντιμετωπίζονται ως ασήμαντες λεπτομέρειες, η κοινωνική δικαιοσύνη γελοιοποιείται. Το μεγαλύτερο επίτευγμα της Ευρώπης, η οικονομική ευημερία που στηρίζεται στην αλληλεγγύη και την εγκατάλειψη των εθνικών συγκρούσεων, υποχώρησε. Η λιτότητα και η ύφεση, η ανεργία και η επισφαλής εργασία, η φτωχοποίηση της μικρομεσαίας τάξης και η τεράστια αύξηση των ανισοτήτων υπέσκαψαν την εμπιστοσύνη στις κυρίαρχες πολιτικές και κατέστρεψαν τη νομιμοποιητική λειτουργία της πολιτικής. Αυτό σφετερίζονται μια Μελόνι ή μια Λεπέν που αντικατέστησαν τις μπότες και τους skinheads με ταγεράκια Αρμάνι και ισχυρίζονται ότι υπερασπίζονται το κοινωνικό κράτος και τους ανέργους, κλέβοντας τα «κοσμήματα» της σοσιαλδημοκρατίας.

Το ίδιο πλήγμα υπέστη και το δεύτερο επίτευγμα της Ε.Ε. Ο εθνικισμός, η ξενοφοβία και ο ρατσισμός επιστρέφουν, ο Βορράς κατηγορεί τον Νότο για αναποτελεσματικότητα και διαφθορά, ο Νότος τον Βορρά για αναλγησία και εκμετάλλευση των ανισοτήτων, οι ταξικές διαφορές γίνονται ξανά εθνικές εντάσεις και συγκρούσεις. Η Ευρώπη-φρούριο χτίζει φράχτες και ανοίγει υγρούς τάφους «προστατεύοντας» τους προνομιούχους μέσα και αφήνοντας τους ανεπιθύμητους απ’ έξω. Ή στέλνοντάς τους σε φτωχές χώρες για ψίχουλα, όπως κάνει η Βρετανία με τη Ρουάντα. Κλειδώστε τους, πετάξτε τους, βάλτε τους σε ξερονήσια. Η Χάνα Αρεντ έγραφε ότι οι απάτριδες του Μεσοπόλεμου καταδιώκονται όχι για παραβατικές πράξεις αλλά γιατί είναι «γυμνή ζωή». Χωρίς την προστασία κάποιου κράτους έχουν χάσει την ιδιότητα του ανθρώπου με τα δικαιώματά του. Στη Μεσόγειο, στο Αιγαίο, στις Βρυξέλλες ο τρίτος κύκλος ολοκληρώνεται.

Οπως κλείνουν οι κύκλοι δεν διαφαίνεται ένα νέο κοινωνικό μοντέλο ή όραμα. Ο σοσιαλισμός έχει κατα-συκοφαντηθεί και δεν εμπνέει, η σοσιαλδημοκρατία έχει προδοθεί από τους ηγέτες της, ο άκρατος καπιταλισμός οδηγεί σε πολέμους, αδικία, καταστροφή του πλανήτη. Δεν είναι λοιπόν η άνοδος της εθνικιστικής και λαϊκιστικής Ακροδεξιάς απρόσμενη. Αντίθετα αποτελεί σταθμό στη μακροχρόνια πορεία παρακμής της Δύσης και της υποχώρησης των δημοκρατικών εγγυήσεων και προστασιών των εργαζομένων.

Τον Μάρτιο του 1938, ο Φρόιντ έγραψε στο τετράδιό του Finis Austriae. Αν η Ευρώπη δεν αλλάξει οδηγείται κι αυτή στο τέλος της.

*Καθηγητής, Πανεπιστήμιο Λονδίνου