Διάλογος για τον Στάλιν

Απόσπασμα συνέντευξης των Λουτσιάνο Κάνφορα και Ετορε Τσινέλα που δημοσιεύτηκε στην Corriere della Sera

● Πέρασαν εβδομήντα χρόνια από τον θάνατο του Ιωσήφ Στάλιν (1878-1953) και μόλις πρόσφατα εγκαινιάστηκε ένα νέο μνημείο του στο Βόλγκογκραντ (το πρώην Στάλινγκραντ). Πώς ερμηνεύετε αυτό το γεγονός;

Ετορε Τσινέλα: Εδώ και καιρό γίνεται στη Ρωσία μια επανεκτίμηση του Στάλιν. Ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν απεχθάνεται τον Λένιν και την μπολσεβίκικη επανάσταση, την οποία κατηγορεί ότι κατέστρεψε την προεπαναστατική Ρωσία, ενώ θαυμάζει την εξωτερική πολιτική του Στάλιν, τον τρόπο με τον οποίο εδραίωσε και διεύρυνε τις κτήσεις της τσαρικής Ρωσίας, νικώντας στη σύγκρουση εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας.

Λουτσιάνο Κάνφορα: Στις 7 Σεπτεμβρίου 2008, ο Σέρτζιο Ρομάνο έγραφε στην Corriere della Sera ότι για τους Ρώσους ο Στάλιν είναι ο δημιουργός της βιομηχανίας, ο μεγάλος υποκινητής της απελευθέρωσης στη διάρκεια του παγκόσμιου πολέμου, ο ηγέτης που έδωσε στη Ρωσία το κύρος της μεγάλης δύναμης. Ο Πούτιν, σημείωνε ο Ρομάνο, «δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπίσει τον σοβιετικό δικτάτορα σαν μαύρη τρύπα». Εγώ συμμερίζομαι αυτή την εκτίμηση και προσθέτω ότι η Corriere είχε ήδη εκφραστεί έτσι στις 6 Μαρτίου 1953, όταν πέθανε ο Στάλιν, με ένα άρθρο του διευθυντή της Μάριο Μισιρόλι, στο οποίο διαβάζουμε ότι «όταν ήρθε η ώρα της μέγιστης δοκιμασίας, ο άνδρας στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων και στο ύψος των καθηκόντων που η ιστορία του είχε αναθέσει».

● Η μέγιστη δοκιμασία ήταν η σύγκρουση με τη Γερμανία;

Κάνφορα:Στον εικοστό αιώνα, η Ρωσία ηττήθηκε σε όλους τους πολέμους εκτός από εκείνον. Ηττήθηκε από την Ιαπωνία, ηττήθηκε έπειτα στον A’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στη συνέχεια στον Ψυχρό Πόλεμο. Η μοναδική νίκη είναι εκείνη που επιτεύχθηκε στον B’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τον οποίο οι Ρώσοι αποκαλούν «Μεγάλο πατριωτικό πόλεμο». Στον Στάλιν οφείλεται η στροφή της σοβιετικής εμπειρίας προς τον ρωσικό πατριωτισμό. Η ιστορία αποτελείται από συνεχείς μετασχηματισμούς. Ο Μουσολίνι έφτασε μάλιστα να γράψει ότι ο Στάλιν είχε γίνει φασίστας και δεν ήθελε να το παραδεχθεί. Πέρα από το προπαγανδιστικό κίνητρο, ο Ιταλός δικτάτορας αντιλαμβανόταν την εθνική κατεύθυνση προς την οποία προσανατολιζόταν η ΕΣΣΔ ήδη με την επιλογή του «σοσιαλισμού σε μια μόνη χώρα». Ολα αυτά εξηγούν την επανεκτίμηση της μορφής του Στάλιν στην τωρινή Ρωσία, η οποία άλλωστε βρίσκεται σε πόλεμο και επομένως τείνει να εξαίρει το σύμβολο των νικών του παρελθόντος.

● Μεταξύ του Λένιν και του Στάλιν συναντάμε περισσότερα στοιχεία συνέχειας ή αλλαγής;

Τσινέλα: Ο Λένιν ήταν εκείνος που έθεσε τις βάσεις της σοβιετικής τυραννίας, εγκαθιδρύοντας ένα καθεστώς που ήταν σκληρό και μη λαοφιλές. Ωστόσο, δεν έφτασε ώς το σημείο να κηλιδωθεί με τα τρομερά ανοσιουργήματα που διέπραξε ο διάδοχός του. Διαφορετικά από τον Στάλιν, ο Λένιν διατήρησε μια αμυδρή ιδέα ηθικότητας, τουλάχιστον στις σχέσεις με τους κομματικούς συντρόφους του. Πριν πεθάνει, ο Λένιν κατόρθωσε να εντοπίσει ορισμένα αρνητικά γνωρίσματα του σοβιετικού συστήματος, υπέδειξε μια διαφορετική προσέγγιση απέναντι στον αγροτικό κόσμο και διείδε τον κίνδυνο που αντιπροσώπευε ο Στάλιν, αλλά δεν είχε το κουράγιο να στοχαστεί για τις δικές του πολιτικές ευθύνες. Εξάλλου, εκτράχυνε τη δικτατορία και συνέχισε να καταδιώκει τα σοσιαλιστικά κόμματα. Οι σχέσεις μεταξύ Λένιν και Στάλιν ήταν πολύ στενές τουλάχιστον μέχρι το 1922. Αλλά στην περίφημη «πολιτική διαθήκη» του, δηλαδή στις σημειώσεις του 1922-1923 που γράφτηκαν στη διάρκεια της σοβαρής ασθένειάς του, ο Λένιν διατύπωσε μιαν αρκετά αρνητική κρίση για τον Στάλιν.

● Επομένως κυριαρχούν οι διαφορές;

Τσινέλα: Θα ήθελα να σας θυμίσω μια πολύ βαθιά διαφορά. Στις αρχές της δεκαετίας του 1920, ο Στάλιν είχε μιαν εξαιρετική διαίσθηση: αντιλήφθηκε τη φύση της μαζικής κοινωνίας. Οταν ο Λένιν δημιούργησε το μπολσεβίκικο κόμμα, απέβλεπε σε μιαν ελιτίστικη οργάνωση (το κόμμα των επαγγελματιών επαναστατών). Ο Στάλιν αντίθετα, παρόλο που ήταν πεισμένος ότι το κόμμα έπρεπε να είναι ένα είδος ιπποτικού τάγματος, αντιλήφθηκε ότι στο προσκήνιο της σύγχρονης κοινωνίας κινούνται οι μάζες και ότι αυτές οι μάζες έπρεπε να τιθασευτούν, να οργανωθούν, να καθοδηγηθούν, να χειραγωγηθούν. Ο Λένιν παρέμεινε ένας ιακωβίνος επαναστάτης, ένας θιασώτης του Διαφωτισμού και του ορθολογισμού. Η κατανόηση των θεμελιωδών γνωρισμάτων της σύγχρονης μαζικής κοινωνίας συνδέει αντίθετα τον Στάλιν με τον Χίτλερ και με τον Μουσολίνι. Χρειάζεται επομένως να διακρίνουμε τον ιακωβίνικο κομμουνισμό του Λένιν από τον ολοκληρωτικό κομμουνισμό του Στάλιν.

Κάνφορα: Μια ουσιώδης αλλαγή γραμμής πραγματοποιείται ήδη από τον Λένιν με τη Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ), το άνοιγμα στον αγροτικό κόσμο που διαδέχεται τις ριζικές επιλογές του πολεμικού κομμουνισμού. Η στάση του είναι συχνά εμπειρική, πραγματιστική: σκεφτείτε τη σχέση που εγκαθιδρύει με την αυτοκρατορική Γερμανία, το μοναδικό κράτος που αναγνωρίζει ήδη από το 1918 τη σοβιετική Ρωσία μετά τη συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ. Ο Στάλιν με τη σειρά του αλλάζει γραμμή πάρα πολλές φορές. Ο Ισαάκ Ντόιτσερ, πολύ επικριτικός απέναντι στον Στάλιν, δημοσιεύει αμέσως μετά τον θάνατό του ένα βιβλίο με τίτλο «Η Ρωσία μετά τον Στάλιν», όπου γράφει ότι, αν είχε επιζήσει ο Λένιν, θα ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει και πιθανότατα θα είχε συμπεριφερθεί όπως ο διάδοχός του.

● Κυριαρχεί επομένως η συνέχεια;

Κάνφορα: Αυτή τουλάχιστον είναι η γνώμη του Ντόιτσερ, που ήταν πολύ οξυδερκής αναλυτής. Σε ένα πρώτο διάστημα ο Στάλιν έχει μια ήπια προσέγγιση απέναντι στον αγροτικό κόσμο, σε αντίθεση με τον Τρότσκι. Επειτα όμως ο Στάλιν, με την κολεκτιβοποίηση της γεωργίας, εφαρμόζει με μιαν ορισμένη έννοια την πολιτική του Τρότσκι με τρομερές συνέπειες. Το ίδιο ισχύει και με την εξωτερική πολιτική. Μεταξύ της παρέμβασης στην Ισπανία υπέρ της δημοκρατίας και του συμφώνου με το Τρίτο Ράιχ υπάρχει πελώρια διαφορά. Ο τελευταίος λόγος του Στάλιν στο 19ο συνέδριο του ΚΚΣΕ, το 1952, είναι μια παρότρυνση στα κομμουνιστικά κόμματα να υψώσουν τη σημαία των δημοκρατικών ελευθεριών, που είχε εγκαταλείψει η αστική τάξη. Μεταξύ αυτού του λόγου και της γραμμής των πρώτων ετών της δεκαετίας του 1930, που στιγμάτιζε τους σοσιαλιστές σαν «σοσιαλφασίστες», υπάρχει άβυσσος. Με δυο λόγια, οι πολιτικές στροφές είναι σύμφυτες με τη διαχείριση της εξουσίας. […]

ℹ️ Ο Λουτσιάνο Κάνφορα είναι ομότιμος καθηγητής ελληνικής και λατινικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μπάρι. Είναι γνωστός στον Ελληνα αναγνώστη, καθώς ορισμένα από τα πολλά βιβλία που έχει γράψει για την ιστορία του αρχαίου κόσμου, αλλά και για την ιστορία και την ιδεολογία της δημοκρατίας, έχουν μεταφραστεί και στη γλώσσα μας. Ο Ετορε Τσινέλα είναι καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας και Ιστορίας της Ανατολικής Ευρώπης στο Πανεπιστήμιο της Πίζας. Βαθύς γνώστης της σοβιετικής ιστορίας, έχει αφιερώσει σε αυτήν πολλά από τα έργα του. Στη γλώσσα μας κυκλοφορεί το βιβλίο του «Ο άλλος Μαρξ» (μετάφραση: Αννα Γρίβα, Οι Εκδόσεις των Συναδέλφων 2019)