Θεατές του πόνου των άλλων

Απόσπασμα εισήγησης του Ζίγκμουντ Μπάουμαν σε συνέδριο που έγινε στη Ρώμη τον Νοέμβριο του 2002.

Συμβαίνουν στον κόσμο όλο και περισσότερα γεγονότα που μας απασχολούν και περιμένουμε μιαν αντίδραση ή μια λύση, αλλά η ικανότητά μας να δράσουμε αποτελεσματικά φαίνεται να μειώνεται, καθώς συνθλίβεται κάτω από το πελώριο βάρος του καθήκοντος. Ο αριθμός των γεγονότων και των καταστάσεων που μπορούμε να γνωρίζουμε, και που μας βάζουν στην άβολη και επιλήψιμη θέση των θεατών, αυξάνεται καθημερινά. Ας σκεφτούμε όλα εκείνα τα πρόσωπα που υποφέρουν, τους δύστυχους άνδρες και τις γυναίκες όλων των ηλικιών που ζουν (ή πεθαίνουν) μακριά από τα σπίτια μας ή σε δρόμους που ποτέ δεν έχουμε διασχίσει. Η απόσταση ανάμεσα σε μας και σε εκείνους είναι πελώρια, υπερβαίνει την ικανότητά μας να βαδίζουμε ή να ταξιδεύουμε ή τα εργαλεία που ξέρουμε να χειριζόμαστε και να τα κάνουμε να λειτουργούν.

Δεν είναι μόνον ο όγκος της (πανταχού παρούσας και φορτικής) διαθέσιμης γνώσης, αλλά και η ποιότητα της πληροφόρησης που έχει αλλάξει ριζικά. Αυτό που γνωρίζουμε και που μπορούμε να μάθουμε δεν είναι μόνο μια εκδοχή των γεγονότων στα οποία δεν ήμασταν παρόντες, μια φημολογία στην οποία είμαστε ελεύθεροι να πιστέψουμε ή όχι, μια ιστορία που μας αφηγήθηκε ένα τρίτο πρόσωπο για την οποία μπορούμε να αμφιβάλουμε ή να τη θεωρήσουμε αξιόπιστη, την οποία μπορούμε να αποδεχθούμε ως αληθινή ή να της ασκήσουμε κριτική και με μιαν ελάχιστη προσπάθεια να τη σβήσουμε από τη συνείδησή μας. Από τη στιγμή που οι εικόνες αντικαθιστούν τα λόγια (φωτογραφίες, βιντεοσκοπημένες εικόνες, παγιωμένα και διατηρημένα τμήματα της πραγματικότητας, όλο και πιο πιστά αντίγραφά της, όχι μόνον «αναλογικές» αλλά και τέλειες «ψηφιακές» κόπιες), ο επεξεργασμένος και μεσολαβημένος χαρακτήρας της πληροφόρησης έχει εξαλειφθεί και δεν μπορεί πλέον να αποτελεί επιχείρημα εναντίον της αλήθειας του μηνύματος.

Εικονικά ή όχι, είμαστε μάρτυρες αυτού που συμβαίνει σε εκείνους τους μακρινούς τόπους. Οχι μόνο μπορούμε να γνωρίζουμε τον πόνο που νιώθουν τα πρόσωπα, αλλά τον βλέπουμε με τα μάτια μας. Οπως έχουν καταδείξει τα περίφημα πειράματα του Στάνλεϊ Μίλγκραμ, τα μάτια είναι ασύγκριτα πιο ευαίσθητα από τα αυτιά. Καθισμένοι άνετα μέσα στην ασφάλεια των σπιτιών μας, βλέπουμε από κοντά ανθρώπους να πεθαίνουν από πείνα ή εξαιτίας της σκληρότητας των άλλων. Ο ηθικός μας εαυτός πιέζεται και βασανίζεται καθημερινά, κεντρίζεται, προκαλείται και παρακινείται να αντιδράσει. Το πρόβλημα είναι ότι, από τη στιγμή που η κυκλοφορία των πληροφοριών για τη δική μας κατάσταση και για την κατάσταση των άλλων γίνεται όλο και πιο αποτελεσματική, δεν μπορούμε να πούμε ότι συμβαίνει το ίδιο και με την ικανότητά μας για ηθικά εμπνευσμένες δράσεις.

Η αλληλεξάρτησή μας μεγαλώνει καθώς προωθείται η παγκοσμιοποίηση, αλλά γίνεται όλο και μεγαλύτερη η απόκλιση ανάμεσα στην εμβέλεια των «απρόβλεπτων» (ή απλώς αγνοημένων ή μη καταγραμμένων;) συνεπειών των ενεργειών μας και στο βεληνεκές αυτού που μπορούμε να κάνουμε σκόπιμα και συνειδητά για να τις μειώσουμε. Ωστόσο, η άρνηση της δέσμευσης, όσο και αν φαίνεται λογική, δεν καταπραΰνει τις τύψεις της συνείδησης. Δεν κλείνουμε πάντα τις εικόνες της φρίκης. Συχνά επιθυμούμε να βοηθήσουμε τα θύματα, μολονότι σπάνια προχωράμε πέρα από την αποστολή ενός χρηματικού ποσού ή του αριθμού της πιστωτικής μας κάρτας στη διεύθυνση της φιλανθρωπικής υπηρεσίας που αναγράφεται στην τηλεοπτική οθόνη.

Μερικές φορές, προσθέτουμε την αγανακτισμένη φωνή μας στον χορό που καταδικάζει τους μισητούς καταπιεστές (αν έχουν κάποιο όνομα) και στον χορό που επαινεί εκείνους που βοηθούν τα θύματα (αν οι δημοσιογράφοι τούς βγάζουν από την ανωνυμία). Σχεδόν ποτέ η δέσμευση δεν προχωράει αρκετά πιο πέρα, για να πλήξει τις ρίζες του κακού. Αν θα θέλαμε να αναλάβουμε αυτή τη δέσμευση, θα ήταν δύσκολο να ανακαλύψουμε από πού να αρχίσουμε και πώς να προχωρήσουμε. Η δέσμευση δεν είναι αδιανόητη, όπως δεν είναι αδιανόητη και η γόνιμη και ουσιαστική μακροπρόθεσμη δέσμευση που είναι ικανή να αλλάξει τον κόσμο. Ωστόσο, ισχυρές δυνάμεις συνωμοτούν για να εμποδίσουν την πρόσβαση σε μια τέτοια δέσμευση. Είναι αλήθεια ότι τα εμπόδια που παρεμβάλλονται στη μακροπρόθεσμη δέσμευση είναι πολυάριθμα και πολλά από αυτά είναι και ανυπέρβλητα.

Μπορούμε ωστόσο να ισχυριστούμε ότι το πιο δύσκολο εμπόδιο που πρέπει να υπερβούμε είναι εκείνο του μονόπλευρου χαρακτήρα της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης. Η βαθμιαία διασύνδεση των παγκόσμιων αλληλεξαρτήσεων δεν συνοδεύτηκε –για να μην πούμε δεν ελέγχθηκε και δεν αντισταθμίστηκε– από παγκόσμια και ισχυρά εργαλεία πολιτικής δράσης. Στην εποχή μας, αναδύθηκε ένας χώρος ηθικά κενός πάνω από το επίπεδο όλων των αποτελεσματικών εργαλείων συλλογικής δράσης. Μέσα σε αυτόν τον χώρο, οι οικονομικές δυνάμεις είναι ελεύθερες να ακολουθούν τους δικούς τους κανόνες ή και να μην τηρούν κανέναν κανόνα. Η διάδοση οικονομικών δυνάμεων δεν συνοδεύτηκε μέχρι τώρα από την εμφάνιση νομοθετικών δυνάμεων, ικανών να επιβάλλουν ηθικά βαρύνοντες περιορισμούς στις νέες και αχαλίνωτες οικονομικές δυνάμεις.

Αυτές οι τελευταίες είναι ελεύθερες να δρουν παγκόσμια, αλλά υπάρχουν μόνο σπέρματα και προεικονίσεις ενός παγκόσμια δεσμευτικού νομικού συστήματος, μιας παγκόσμιας δημοκρατίας ή ενός παγκόσμια δεσμευτικού ηθικού κώδικα, που να μπορεί να εφαρμοστεί και να γίνει σεβαστός. Δεν υπάρχει πλέον η εμπιστοσύνη στην αποτελεσματικότητα του στρατευμένου λόγου και ιδιαίτερα ενός λόγου που απευθύνεται στον τύπο θεσμοποιημένων πολιτικών δομών, από τις οποίες εύλογα προσδοκά κανείς να υποτάσσουν τις δράσεις τους σε ηθικά κίνητρα και να δρουν υπηρετώντας ηθικούς σκοπούς. Πρόκειται για μιαν εμπιστοσύνη που χρειάζεται να θεμελιώσουμε με κοπιώδη προσπάθεια και να την ενισχύσουμε, ενδυναμώνοντας παράλληλα θεσμούς που θα έχουν ηθικά κίνητρα και που σήμερα είτε δεν υπάρχουν είτε είναι υπερβολικά αδύναμοι γι’ αυτό το καθήκον.

Οσοι αρνούνται και απορρίπτουν την κατάστασή τους των θεατών και εκείνα τα πρόσωπα που επιθυμούν οι θεατές να αποκτήσουν τα κατάλληλα εργαλεία και να αναπτύξουν την αναγκαία αποφασιστικότητα προκειμένου να εξυψωθούν στην κατάσταση των ηθικά δρώντων υποκειμένων οφείλουν να επιδοθούν σε έναν μακρύ και δύσκολο αγώνα. Ωστόσο, αυτά τα πρόσωπα οφείλουν να βρουν αυτά τα εργαλεία και το αναγκαίο θάρρος και τη βούληση για να τα χρησιμοποιήσουν.

ℹ️ Στις 7 Νοεμβρίου 2002, ο Πολωνός κοινωνιολόγος Ζίγκμουντ Μπάουμαν (1925-2017) μίλησε σε συνέδριο που έγινε στη Ρώμη με γενικό θέμα «Η κουλτούρα στον καιρό της επικοινωνίας». Οξυδερκής αναλυτής της νεωτερικότητας, ο Μπάουμαν χρησιμοποίησε τη μεταφορά της «ρευστής κοινωνίας» για να περιγράψει τη σύγχρονη πραγματικότητα, στην οποία κυριαρχούν η αβεβαιότητα, η ανασφάλεια και ο ατομικισμός. Ο Μπάουμαν αντιλαμβανόταν την κοινωνιολογία ως επιστήμη της ελευθερίας και όχι ως εργαλείο κυριαρχίας στα χέρια των κυβερνήσεων, των πολυεθνικών ή της πολιτιστικής βιομηχανίας. Επεξεργάστηκε μια κριτική θεωρία που εξετάζει και ερμηνεύει τα κοινωνικά φαινόμενα, με σκοπό να βοηθήσει τις ανθρώπινες υπάρξεις να επιλέγουν ελεύθερα και να διεκδικούν τη ριζική τους χειραφέτηση.