Μαθήματα από το παρελθόν

Κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας το βιβλίο του Michaël Fœssel «Υποτροπή 1938» (μετάφραση: Δημοσθένης Παπαδάτος-Αναγνωστόπουλος, Πόλις 2020). Ο Μικαέλ Φεσέλ είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στην École polytechnique. Η ακόλουθη συνέντευξή του δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Libération

● Γιατί να καταδυθούμε στο 1938 προκειμένου να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε την τωρινή περίοδο;

Η φράση «επιστροφή της δεκαετίας του 1930» είναι παραπλανητική. Ορισμένοι τη θεωρούν τόσο παράλογη ώστε δεν θέλουν πλέον να δουν το πρόβλημα. Βεβαίως κανένα ιστορικό γεγονός δεν επαναλαμβάνεται, δεν υπάρχει «επιστροφή» με την κυριολεκτική έννοια της λέξης. Το 1938 και το 2018 είναι δύο διαφορετικά έτη, που σημαδεύονται από ετερογενείς συσχετισμούς πολιτικών δυνάμεων, ετερογενή κοινωνιολογία και διαφορετικά διεθνή πλαίσια. Το ζητούμενο δεν είναι να εστιάσουμε στη δυνητική επιστροφή της δεκαετίας του 1930, αλλά να διερωτηθούμε για τις προϋποθέσεις που κατέστησαν εφικτή αυτή τη δεκαετία.

Ο φασισμός δεν είναι ένα ατύχημα της Ιστορίας, που συνέβη κατά τύχη και ανήκει οριστικά στο παρελθόν. Αυτή η ιδεολογία ορίζει μια κινητοποίηση ενεργειών και μια ριζοσπαστικοποίηση συνειδήσεων που είναι εχθρικές σε ό,τι είναι χειραφετικό και εξισωτικό στη νεωτερικότητα.

Εχουμε τελειώσει οριστικά με αυτά; Δεν το νομίζω. Δεν έχουμε αλλάξει εποχή, στον βαθμό που θα αναμετριόμαστε ακόμη με βίαιες αντιδράσεις στις επαγγελίες του Διαφωτισμού. Δεν είναι επομένως παράλογο να μιλάμε για «αναλογίες» ή, για να επαναλάβω τον τίτλο του βιβλίου, για «υποτροπή» μεταξύ των δύο περιόδων.

● Πώς μεταφράζεται συγκεκριμένα η υπόθεση ενός παραλληλισμού ανάμεσα στο 1938 και στο 2018;

Το 1938 και το 2018 έχουν κοινό γνώρισμα το ότι απέχουν μια δεκαετία από μια γενική κρίση του καπιταλισμού (1929, 2007). Η έρευνά μου μου επέτρεψε να εκτιμήσω τις επιπτώσεις αυτού του είδους κρίσεων στις δημοκρατίες. Το 1938 συμπυκνώνει θεαματικές εξελίξεις: τη ριζοσπαστικοποίηση των συντηρητικών θέσεων, τον θρίαμβο φιλελεύθερων πολιτικών εν μέσω βαθιάς κρίσης του οικονομικού φιλελευθερισμού, την πρόσληψη των δημοκρατικών διαδικασιών ως εμποδίου στην αποτελεσματικότητα αυτών των μέτρων, τον στιγματισμό μιας θρησκευτικής μειονότητας και των ξένων, τη σκλήρυνση της πολιτικής της ασφάλειας.

Παραδόξως, οι αναφορές στην οικονομική κρίση είναι πολύ σπάνιες το 1938. Γινόταν λόγος για τις κοινωνικές επιπτώσεις της κρίσης, χωρίς όμως να τις συνδέουν με τη μακρινή τους αιτία, πράγμα που καθιστούσε δυνατό να ενοχοποιούν τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις του Λαϊκού Μετώπου. Το 1938, ο Εντουάρ Νταλαντιέ και οι υποστηρικτές του στιγματίζουν τον νόμο των σαράντα ωρών που είχε ψηφίσει ο Λεόν Μπλουμ δύο χρόνια νωρίτερα. Το ζητούμενο είναι «να ξαναστρώσουμε τη Γαλλία στη δουλειά».

Υποκρίνονταν ότι πιστεύουν πως η γαλλική ύφεση οφειλόταν στις κοινωνικές κατακτήσεις, χωρίς να ενοχοποιούν τις εξελίξεις του απορρυθμισμένου καπιταλισμού. Και σήμερα βρίσκουμε ειδικούς που ισχυρίζονται ότι τα ποσοστά ανεργίας στη Γαλλία οφείλονται στον νόμο για τις τριάντα πέντε ώρες. Παρ’ όλες τις διαφορές, το ίδιο συναίσθημα ότι «Η γιορτή τελείωσε» κυριαρχεί και στις δύο περιόδους. Κυριαρχεί δηλαδή η ιδέα ότι η Γαλλία δεν μπορεί πλέον να πληρώνει την πολυτέλεια ενός κοινωνικού κράτους.

● Τι μας μαθαίνει για το παρόν η ανάγνωση του Τύπου του 1938;

Το μεγαλύτερο μέρος του Τύπου του 1938 εξηγεί τον εύθραυστο χαρακτήρα της δημοκρατίας στη Γαλλία με τον υπερβολικά αυστηρό σεβασμό των κοινοβουλευτικών διαδικασιών, τη στιγμή μάλιστα που οι γειτονικές χώρες κυβερνώνται από ένα σιδερένιο χέρι. Με εντυπωσίασε ωστόσο το γεγονός ότι, το 1938, η Γαλλία έρχεται σε ρήξη με την κοινωνική και οικουμενική της κλίση. Η οριστική παραίτηση του Λαϊκού Μετώπου και η άνοδος στην εξουσία του Νταλαντιέ (που είχε συμμαχήσει με τη Δεξιά) σηματοδοτούν μια επιτάχυνση της διαδικασίας αποδυνάμωσης της δημοκρατίας στη Γαλλία.

Η προσφυγή σε νομοθετικά διατάγματα γίνεται συστηματικά, το κοινοβούλιο δεν ψηφίζει πλέον παρά μόνο για να παραχωρήσει πλήρη εξουσία στην κυβέρνηση. Το 1938 όλη η εξουσία περνάει στα χέρια της κυβέρνησης. Ακόμη και οι Συμφωνίες του Μονάχου δεν θα συζητηθούν στο κοινοβούλιο.

Η συγκέντρωση της εξουσίας φτάνει στην κορύφωσή της τον Νοέμβριο, με τα διατάγματα για την εργατική νομοθεσία και για τη μετανάστευση, που δεν θα αποτελέσουν θέμα καμιάς συζήτησης. Το επιχείρημα της κυβέρνησης είναι πάντοτε το ίδιο: μπροστά στις εξωτερικές απειλές, σε μια Ευρώπη όλο και περισσότερο παγκοσμιοποιημένη, η Γαλλική Δημοκρατία οφείλει να παίρνει αυταρχικά μέτρα.

● Λέτε ότι ο φασισμός είναι αρχικά ένα «φαινόμενο της πένας»…

Στη Γαλλία ναι, επειδή ο φασισμός δεν βρήκε ποτέ κοινωνική βάση. Αυτό το χρωστάμε στο Λαϊκό Μέτωπο, το οποίο, αντίθετα με όσα έγιναν στη Γερμανία, κατόρθωσε να ενώσει τους εργάτες και ένα μεγάλο τμήμα των μεσαίων τάξεων πίσω από ένα πρόγραμμα κοινωνικής προόδου.

Τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά στον Τύπο, ο οποίος, το 1938, είναι στο μεγαλύτερο μέρος του της Δεξιάς ή της Ακροδεξιάς και δεν παύει να ριζοσπαστικοποιείται. Με τις εφημερίδες Je suis partout, Candide ή Gringoire, που έχουν αξιοσημείωτη κυκλοφορία, ο φασισμός της πένας ευδοκιμεί στη Γαλλία.

Σύμφωνα με αυτόν τον Τύπο, είναι βέβαιο ότι το Λαϊκό Μέτωπο είναι χειρότερο από τον Χίτλερ, κυρίως αν καθοδηγείται από έναν Εβραίο. Αυτά είναι γνωστά. Εκείνο που μου έκανε περισσότερο εντύπωση είναι ότι ο μετριοπαθής και συντηρητικός Τύπος δεν παύει να επαναλαμβάνει ότι πρέπει να τελειώνουμε με την «ηδονιστική» Γαλλία των αδειών μετ’ αποδοχών, με τις κοινοβουλευτικές φλυαρίες και με την αφέλεια όσων υπερασπίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το 1938 δεν σηματοδοτεί μόνο μια ήττα της Αριστεράς. Σηματοδοτεί επίσης την εξαφάνιση σχεδόν του παραδοσιακού πολιτικού φιλελευθερισμού που ήταν προσηλωμένος στο κράτος δικαίου.

● Αποδίδετε μεγάλη ευθύνη στον Εντουάρ Νταλαντιέ. Ως προς τι η προεδρία του είναι μια στροφή;

Ενώ ο Μπλουμ θεωρεί ότι η εγκατάλειψη ενός προγράμματος κοινωνικής δικαιοσύνης αποδυναμώνει τη δημοκρατία, ο Νταλαντιέ, ο οποίος προηγουμένως υποστήριζε το Λαϊκό Μέτωπο, εκτιμά ότι με την τάξη και την πειθαρχία η Γαλλία θα μπορέσει να αναμετρηθεί με τα όλο και πιο εχθρικά ολοκληρωτικά καθεστώτα. Στη σκέψη του, η αντιμετώπιση της Γερμανίας και της Ιταλίας περνάει μέσα από μια σκλήρυνση της εξουσίας. Εκτιμά ότι η ζήτηση αυταρχικής εξουσίας, που πηγάζει από την κοινωνία, αποτελεί το μοναδικό μέσο για την ενίσχυση της πολιτείας.

Δεν αμφισβητώ την ειλικρίνειά του, αλλά με εντυπωσίασε η υποστήριξη που βρίσκει η πολιτική του ακόμη και στην Ακροδεξιά. Η θεματική της επιστροφής στην τάξη καταλήγει να γίνεται ηγεμονική, λες και η δημοκρατία δεν θα μπορούσε να αμυνθεί εναντίον των εχθρών της παρά μόνον εγκαταλείποντας τις δημοκρατικές επιταγές της.

● Μπορούμε να μιλάμε για την εγκαθίδρυση ενός «αυταρχικού φιλελευθερισμού» το 1938;

Το 1938 υπάρχει ένας σταθερός δεσμός ανάμεσα στα μέτρα οικονομικής ευλυγισίας και στην επιθυμία για τάξη. Η κυβέρνηση αναιρεί τις κατακτήσεις του Λαϊκού Μετώπου και ταυτόχρονα συντονίζεται με τη διεθνή συγκυρία με μια σειρά διαταγμάτων όλο και πιο εχθρικών απέναντι στους πρόσφυγες. Μιλώ για «αυταρχικό φιλελευθερισμό» για να ορίσω αυτή τη σύνδεση ανάμεσα στα οικονομικά μέτρα απορρύθμισης και σε μια εγκατάλειψη των αιτημάτων που συνδέονται παραδοσιακά με τα ανθρώπινα δικαιώματα. […]