Χρέος απέναντι στην Ιστορία

Στο αναλυτικό κυβερνητικό πρόγραμμα που δημοσιοποίησε ο ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ. πριν από λίγες ημέρες, στο κεφάλαιο για τον Πολιτισμό, αναφέρεται ως βασική προτεραιότητα η «Ιδρυση Μουσείου Εθνικής Αντίστασης στην Αθήνα». Μια λιτή και απέριττη προγραμματική εξαγγελία για μια τεράστιας ιστορικής σημασίας δέσμευση, η υλοποίηση της οποίας θα έρθει να καλύψει ένα σημαντικό έλλειμμα στη σύγχρονη ιστορία της πρωτεύουσας.

Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, στην κατεχόμενη Αθήνα εκδηλώθηκε ένα από τα σημαντικότερα αντιστασιακά κινήματα πόλης σε ολόκληρη την Ευρώπη. Θα ήταν λογικό η Αθήνα να είναι γεμάτη από μνημεία τα οποία θα εξιστορούν και θα θυμίζουν τον γενναίο αγώνα των πολιτών της ενάντια στον κατακτητή, όπως συμβαίνει στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Θα ήταν αναμενόμενο, στην Αθήνα να λειτουργεί ένα Μουσείο Αντίστασης, όπως συμβαίνει εδώ και χρόνια στις υπόλοιπες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Ομως η Αθήνα εξακολουθεί να είναι η μοναδική ευρωπαϊκή πρωτεύουσα χωρίς Μουσείο Αντίστασης, σχεδόν 80 χρόνια μετά την απελευθέρωσή της. Η Αθήνα εξακολουθεί να είναι η ευρωπαϊκή πρωτεύουσα με τα λιγότερα μνημεία αναφορικά με το κατοχικό παρελθόν της.

Αυτό το τεράστιο έλλειμμα μνήμης οφείλεται στη συστηματική προσπάθεια των μεταπολεμικών ελληνικών κυβερνήσεων να καταδικάσουν στη λήθη τον αντιστασιακό αγώνα του ελληνικού λαού, επειδή αυτός εκδηλώθηκε κυρίως μέσα από το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), τη μεγαλύτερη ελληνική αντιστασιακή οργάνωση. Το ΕΑΜ βρέθηκε στην πλευρά των ηττημένων στα Δεκεμβριανά. Λίγο αργότερα το ΚΚΕ, ο φορέας που το ίδρυσε, βρέθηκε στην πλευρά των ηττημένων μετά το τέλος του εμφύλιου πολέμου. Και επειδή κανένας πόλεμος δεν τελειώνει με τη λήξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων, αλλά συνεχίζεται για χρόνια σε πολιτικό και ηθικό επίπεδο, η μακρόχρονη προσπάθεια διαγραφής του αντιστασιακού αγώνα του ΕΑΜ καταδίκασε στη λήθη το σύνολο του ελληνικού αντιστασιακού κινήματος.

Το 2015 ξεκίνησε μια προσπάθεια να αναδείξουμε τον αντιστασιακό αγώνα των πολιτών της Αθήνας, με αναφορά στο σύνολο των αντιστασιακών οργανώσεων. Με αφορμή την ημερομηνία της απελευθέρωσης της πόλης από τη γερμανική Κατοχή, δημιουργήσαμε τις εκδηλώσεις με τον γενικό τίτλο «12 Οκτωβρίου 1944. Η Αθήνα Ελεύθερη». Τη διοργάνωση των εκδηλώσεων ανέλαβαν η Βουλή των Ελλήνων (μέσω του Ιδρύματος για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία), η Περιφέρεια Αττικής, ο Δήμος Αθηναίων, η ΕΡΤ και τα Γενικά Αρχεία του Κράτους.

Κάθε Οκτώβριο, δεκάδες χιλιάδες πολίτες είχαν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν εκθέσεις, ομιλίες, συζητήσεις, μουσικές και θεατρικές παραστάσεις, κινηματογραφικές προβολές, συναυλίες, σε ένα μοναδικό «εργαστήριο δημόσιας Ιστορίας» που για πρώτη φορά λειτούργησε υποδειγματικά στην Αθήνα και σε διάφορους ιστορικούς δήμους του λεκανοπεδίου, αναδεικνύοντας άγνωστες πτυχές της κατοχικής πραγματικότητας και του αντιστασιακού αγώνα. Η μεγάλη επιτυχία τού «Η Αθήνα Ελεύθερη» μας έδειξε ότι την ανάγκη αντιμετώπισης του τεράστιου μνημονικού ελλείμματος που έχουμε για την περίοδο της Κατοχής συμμερίζονται δεκάδες χιλιάδες Αθηναίες και Αθηναίοι. Η διοργάνωση των δράσεων για την απελευθέρωση της Αθήνας σταμάτησε το 2019. Η νέα κυβέρνηση της Ν.Δ. δεν είχε την πολιτική βούληση να τις συνεχίσει.

Πριν παύσουν οι δράσεις για την απελευθέρωση της Αθήνας, μέλη της οργανωτικής ομάδας του «12 Οκτωβρίου 1944. Η Αθήνα Ελεύθερη», η «Ανάπλαση Αθήνας Α.Ε.» και το Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, εργάστηκαν για τη σύνταξη μελέτης αναφορικά με τη δημιουργία κεντρικού Μουσείου Εθνικής Αντίστασης στην Αθήνα. Η μελέτη συντάχθηκε από ιστορικούς, μουσειολόγους, πολεοδόμους και αρχιτέκτονες και καλύπτει το σύνολο της περιόδου συμμετοχής της Ελλάδας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, από τον Οκτώβριο του 1940 έως τον Οκτώβριο του 1944. Με αυτό τον τρόπο ενοποιείται ο ιστορικός χρόνος εμπλοκής της Ελλάδας στον πόλεμο, που έχει «τεμαχιστεί» από την ελληνική πολιτεία μεταξύ Ελληνοϊταλικού Πολέμου (1940-1941) και Κατοχής - Εθνικής Αντίστασης (1941-1944). Η μελέτη κατατέθηκε στον πρόεδρο της Βουλής των Ελλήνων, Νίκο Βούτση, ο οποίος προχώρησε στην ανακοίνωση για τη δημιουργία του μουσείου την άνοιξη του 2019 στην Ολομέλεια του Κοινοβουλίου.

Η υλοποίηση της προγραμματικής δέσμευσης του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ. για την ίδρυση Μουσείου Εθνικής Αντίστασης είναι κομβικής σημασίας. Μέσα από τη συνάντηση του επιστημονικού λόγου με την κοινωνία, θα εφοδιάσει την Αθήνα με έναν κεντρικό πυλώνα καλλιέργειας αντιφασιστικής γνώσης, θα καλύψει ένα κεφαλαιώδες ιστορικό κενό και θα τιμήσει, επιτέλους, το ελληνικό αντιστασιακό κίνημα. Είναι ένα χρέος που έχουμε απέναντι σε όσες και όσους αγωνίστηκαν ενάντια στον φασισμό και τον ναζισμό.

* δημοσιογράφος,
** διδάκτορας Ιστορίας ΕΚΠΑ, 
*** καθηγητής ΕΜΠ