Επιχείρηση απομάκρυνσης φραγμάτων από ποταμούς

Οι ανθρώπινες δραστηριότητες των τελευταίων αιώνων έχουν οδηγήσει σε αλλοίωση των ποταμών της Ευρώπης, με αποτέλεσμα αυτοί σήμερα να θεωρούνται στη συντριπτική τους πλειονότητα ιδιαίτερα τροποποιημένοι. Οπως εκτιμάται, στο 1,2 εκατομμύριο χιλιόμετρα ευρωπαϊκών ποταμών υπάρχουν πάνω από 1 εκατομμύριο εμπόδια, δηλαδή κάθε 1 με 2 χιλιόμετρα συναντά κανείς ένα τεχνητό εμπόδιο: φράγμα, εκτροπή, κανάλι, «ιρλανδική διάβαση» (τσιμεντοστρωμένη διάβαση χειμάρρων).

Η κατάσταση αυτή έχει πολλαπλές αρνητικές επιπτώσεις, όπως τη συρρίκνωση των πληθυσμών των μεταναστευτικών ψαριών γλυκού νερού στην Ευρώπη κατά 93%, ενώ η έλλειψη φυσικού χώρου για την εκτόνωση των όλο και πιο έντονων πλημμυρικών φαινομένων των τελευταίων ετών έχει οδηγήσει σε ανυπολόγιστες καταστροφές, δυστυχώς ακόμα και στην απώλεια ανθρώπινων ζωών.

Η αφαίρεση φραγμάτων αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο ως ένα αποτελεσματικό εργαλείο αποκατάστασης της φύσης - μια τάση που επιβεβαιώθηκε στην τελευταία ετήσια έκθεση του κινήματος Dam Removal Europe, στην οποία ο αριθμός των φραγμάτων που απομακρύνθηκαν έσπασε ρεκόρ για δεύτερη συνεχή χρονιά. Το κίνημα Απομάκρυνσης Φραγμών της Ευρώπης (Dam Removal Europe) συσπειρώνει διάφορους οργανισμούς με στόχο τη δημιουργία των κατάλληλων προϋποθέσεων για την αφαίρεση φραγμάτων από ποταμούς της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.

Επιπλέον, οι αστοχίες των φραγμάτων εξελίσσονται σε πιεστικό πρόβλημα, αποδεικνύοντας πως τα φράγματα απειλούν και την ανθρώπινη ασφάλεια, πέρα από τις οικολογικές επιπτώσεις που έχουν.

Καθώς οι κατασκευές αυτές φτάνουν στο τέλος του κύκλου ζωής τους, σε συνδυασμό με την έλλειψη συντήρησης και κατάλληλων σχεδίων ασφάλειας και προστασίας, ο κίνδυνος κατάρρευσης αυξάνεται. Η καταστροφική κατάρρευση δύο φραγμάτων στη Λιβύη τον περασμένο Σεπτέμβριο από την κακοκαιρία Daniel ή η μερική διάρρηξη φράγματος στη Νορβηγία κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού αποτελούν πρόσφατα παραδείγματα του αυξανόμενου κινδύνου από τα απαρχαιωμένα φράγματα. Τα ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως οι πλημμύρες, συμβάλλουν στην αύξηση του κινδύνου κατάρρευσης τέτοιων παρωχημένων κατασκευών. Αν και υπάρχουν προληπτικές λύσεις που μπορούν να περιορίσουν εν μέρει τον κίνδυνο των παλαιών φραγμάτων, ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να αποφευχθεί η κατάρρευση είναι η απομάκρυνσή τους.

Στα Βαλκάνια

Παραδεχόμενοι το πρόβλημα, η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030 και ο Ευρωπαϊκός Νόμος για την Αποκατάσταση της Φύσης θέτουν ως στόχο την απελευθέρωση 25.000 χιλιομέτρων ποταμών στην Ευρώπη μέσα στην επόμενη δεκαετία, μέσω της απομάκρυνσης φραγμάτων από τους ποταμούς. Αν και στη Βόρεια και Βορειοδυτική Ευρώπη έχουν καταγραφεί χιλιάδες περιπτώσεις απομάκρυνσης φραγμάτων με σημαντικά περιβαλλοντικά, οικονομικά και κοινωνικά οφέλη, σε πολλές περιοχές της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων η αφαίρεση φραγμάτων δεν έχει ακόμα εφαρμοστεί.

Ετσι, το κίνημα Dam Removal Europe με επικεφαλής τον μη κερδοσκοπικό οργανισμό World Fish Migration Foundation και συνεργάτες το Μεσογειακό Ινστιτούτο για τη Φύση και τον Ανθρωπο (MedINA), το Fauna and Flora, το Wetlands International, το European Rivers Network και τα WWF Ολλανδίας, Σλοβακίας και Αδριατικής έλαβαν την πρωτοβουλία να ξεκινήσουν το έργο «Απομάκρυνση φραγμών από ποταμούς: σχέδιο εφαρμογής για τη Νοτιοανατολική Ευρώπη» με στόχο την ανάπτυξη ενός σχεδίου εφαρμογής απομάκρυνσης φραγμάτων από τους ποταμούς της Νοτιοανατολικής Ευρώπης με μεγαλύτερη έμφαση στην Ελλάδα, την Κροατία, τη Ρουμανία και τη Σλοβακία.

Πιο συγκεκριμένα, το έργο επικεντρώνεται σε δράσεις που αφορούν τη διαμόρφωση προτάσεων για τη δημιουργία πιο ευνοϊκών πολιτικών ως προς την απομάκρυνση φραγμάτων, την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού, τη διάχυση της απαραίτητης τεχνογνωσίας, των εργαλείων και των καλών πρακτικών και την ενίσχυση του κινήματος Dam Removal Europe στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη και στα Βαλκάνια, δίνοντας τη δυνατότητα σε περισσότερους ανθρώπους και φορείς να απομακρύνουν φραγμούς από τους ποταμούς τους, μέσα από τη συμμετοχή τους σε αιτήσεις χρηματοδότησης που θα υποβληθούν στο πρόγραμμα «Open Rivers Programme».

Το έργο στοχεύει να φέρει το ζήτημα της αφαίρεσης φραγμάτων στην πολιτική ατζέντα, βελτιώνοντας παράλληλα τη σχετική νομοθεσία, να δημιουργήσει και να διαδώσει μια θετική, τεκμηριωμένη αφήγηση υπέρ της αποκατάστασης των ποταμών και της απομάκρυνσης φραγμών, να δημιουργήσει ευκαιρίες για την αφαίρεση φραγμάτων στην περιοχή και να διασφαλίσει ότι οι αρμόδιοι φορείς διαθέτουν την απαραίτητη τεχνογνωσία και τα εργαλεία για την υλοποίηση αυτών των έργων, μεγιστοποιώντας τα οικολογικά οφέλη, καθώς και να αυξήσει την ευαισθητοποίηση για το θέμα σε επίπεδο κυβερνήσεων, φορέων διαχείρισης ποταμών και του κοινού, προκειμένου να γίνουν ευρέως κατανοητά τα οφέλη από την αφαίρεση φραγμάτων.

Διασυνοριακά οφέλη

Μια άλλη σημαντική διάσταση του έργου αφορά τον εντοπισμό και την αξιοποίηση κατάλληλων πηγών χρηματοδότησης για την αφαίρεση των φραγμάτων. Μέσα από όλες αυτές τις δράσεις, το έργο φιλοδοξεί να συντελέσει στην απομάκρυνση απαρχαιωμένων φραγμάτων και, συνεπακόλουθα, στην αποκατάσταση ποταμών υψηλής βιολογικής αξίας στη Νοτιοανατολική Ευρώπη.

Αν και το έργο ξεκινάει πιλοτικά σε τέσσερις χώρες (Κροατία, Ελλάδα, Ρουμανία και Σλοβακία), τα οφέλη και τα αποτελέσματά του αναμένεται να υπερβούν τα σύνορα και να επεκταθούν στις γειτονικές χώρες. «Στην Ελλάδα, είναι καιρός να απορρίψουμε τις παρωχημένες πρακτικές του παρελθόντος και να επικεντρωθούμε στο να δώσουμε χώρο στα ποτάμια να επιτελέσουν τις φυσικές τους λειτουργίες και να ανακάμψουν από τα χρόνια προβλήματα που τους προξένησαν η παραμέληση και ο κατακερματισμός τους», αναφέρει η Αλεξάνδρα Παππά, υπεύθυνη Προγραμμάτων για το Νερό του MedINA.