Το 1714 το αγγλικό Κοινοβούλιο αθλοθετεί ένα «επιστημονικό» βραβείο με το αστρονομικό ποσό των 20.000 λιρών (το αντίστοιχο σήμερα θα ήταν αρκετά εκατομμύρια ευρώ). Θα το κέρδιζε όποιος έλυνε το άλυτο πρόβλημα του γεωγραφικού μήκους. Για την ακρίβεια, όποιος κατάφερνε να επινοήσει έναν τρόπο ώστε ένα πλοίο στην ανοιχτή θάλασσα να μπορεί να υπολογίζει με ακρίβεια σε ποιο γεωγραφικό μήκος βρίσκεται κάθε στιγμή. Ο,τι δηλαδή μπορεί σήμερα να κάνει και το πιο φτηνό smartphone.
Αναγκαία διευκρίνιση. Λέγοντας γεωγραφικό μήκος εννοούμε την απόσταση στον χάρτη δεξιά ή αριστερά από ένα σταθερό σημείο (έναν «μεσημβρινό» στην υδρόγειο). Ενα πλοίο στον ωκεανό δεν είχε τρόπο να ξέρει πού βρισκόταν ως προς το γεωγραφικό μήκος, πόσο απείχε δηλαδή από μια επικίνδυνη στεριά σε μια εποχή, ωστόσο, υπερπόντιων ταξιδιών – και η πυξίδα δεν βοηθά καθόλου σ’ αυτό. Ετσι, το 1707, επιστρέφοντας από νικηφόρα μάχη, πέντε πολεμικά πλοία της Αγγλίας ναυάγησαν στον δικό τους χώρο, στα νοτιοδυτικά παράλια του νησιού τους, και σώθηκε μόνο ένας από 2.000 ναυτικούς.
Βάζω το «επιστημονικό» βραβείο σε εισαγωγικά, γιατί τυπικά η πρόσκληση απευθυνόταν σε οποιονδήποτε. Και όντως, έσπευσαν οι πάντες (ακόμη και γραφικοί «ψεκασμένοι» της εποχής). Ολοι όμως περίμεναν τη λύση από τους επιστήμονες, και ειδικά τους αστρονόμους, που ήταν οι μόνοι που ήξεραν να διαβάζουν το ρολόι του ουρανού. Αυτοί άλλωστε ήξεραν να υπολογίζουν το γεωγραφικό πλάτος, μετρώντας με έναν εξάντα το ύψος του Ηλιου ή του πολικού αστέρα από τον ορίζοντα.
Ετσι η επιτροπή κρίσης του βραβείου περιελάμβανε ό,τι καλύτερο είχε να επιδείξει η βρετανική επιστήμη – μεταξύ άλλων και τον ίδιο τον Νεύτωνα. Λίγο πριν, είχαν ιδρυθεί τα πρώτα βασιλικά αστεροσκοπεία, της Γαλλίας και της Βρετανίας, όχι για να παρατηρούν τον ουρανό, αλλά για να βρουν ακριβώς τρόπο υπολογισμού του γεωγραφικού μήκους.
Το βιβλίο της Ντέιβα Σόμπελ Ρολόγια εν πλω, εξαιρετικά μεταφρασμένο και επιμελημένο για το ελληνικό κοινό, περιγράφει με συναρπαστικό τρόπο την ιστορία της θεσμοθέτησης και της έκβασης αυτού του βραβείου (και μας δίνει μια εικόνα της πνευματικής ατμόσφαιρας του 18ου αιώνα). Το έπαθλο δεν το κέρδισε τελικά κάποιος φημισμένος αστρονόμος, παρότι πολλοί ενεπλάκησαν, αλλά ένας ταπεινός τεχνίτης, ο ωρολογοποιός Τζον Χάρισον, γιος ξυλουργού από άσημη επαρχία της Αγγλίας. Νομίζω ότι είναι η πρώτη ευδιάκριτη διαμάχη επιστήμης και τεχνολογίας στον δυτικό πολιτισμό.
Ο Χάρισον είναι κλασική περίπτωση αφοσιωμένου και επίμονου κατασκευαστή. Χωρίς σπουδές, αλλά με κάποιες βασικές γνώσεις φυσικής που απέκτησε μόνος του, χωρίς ούτε καν έναν δάσκαλο στην καινούργια τέχνη της ωρολογοποιίας (τα μηχανικά ρολόγια ήταν πολύ πρόσφατη εφεύρεση), βάζει σκοπό της ζωής του να κερδίσει το βραβείο.
Το γεωγραφικό μήκος θα μπορούσε να μετρηθεί και μέσω του χρόνου – αυτή ήταν μια ιδέα από καιρό γνωστή. Αν έχεις επάνω στο πλοίο ένα ρολόι που ρυθμίζεται κάθε μέρα με βάση το μεσουράνημα του ήλιου και σου δίνει την τοπική ώρα, τότε η διαφορά αυτής της ώρας από την ώρα του τόπου αναχώρησης του πλοίου μπορεί να μεταφραστεί σε απόσταση (προς τη δύση ή την ανατολή), σου δίνει δηλαδή το γεωγραφικό μήκος.
Μπορούσε όμως να υπάρξει ένα τέτοιο ρολόι; Ενα ρολόι ακριβές, εύχρηστο και φορητό; Στα χρόνια του Χάρισον τα μηχανικά ρολόγια ήταν ογκώδεις κατασκευές, που λειτουργούσαν με εκκρεμή χωρίς ιδιαίτερη ακρίβεια. Η επιτροπή του βραβείου είχε δικαίως βάλει πολύ αυστηρούς όρους για τον νικητή. Αν το γεωγραφικό μήκος προέκυπτε από τις ενδείξεις ενός ρολογιού, θα έπρεπε το ρολόι αυτό να μη χάνει πάνω από 3 δευτερόλεπτα το 24ωρο. Οχι στο στέρεο έδαφος του Λονδίνου, αλλά σε ένα μικρό ιστιοφόρο, που διασχίζει τον ωκεανό, θαλασσοδέρνεται και περνά από διαφορετικές συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας, που επηρεάζουν τα μεταλλικά εξαρτήματα του ρολογιού και τα λιπαντικά που χρειάζεται καθημερινά.
Ο Χάρισον θα περάσει τα επόμενα 60 χρόνια σε απομόνωση κατασκευάζοντας με απίστευτη αφοσίωση μόνο 4 ρολόγια (σώζονται και λειτουργούν ακόμη σήμερα στο Λονδίνο – φωτογραφίες τους παρατίθενται στο βιβλίο). Θα επινοήσει νέες τεχνικές, θα χρησιμοποιήσει νέα υλικά (και τα διαμάντια), θα αντικαταστήσει το εκκρεμές με ελατήριο, βελτιώνοντας την ακρίβεια των διαδοχικών ρολογιών μέχρι να καλύψει τις προδιαγραφές του βραβείου. Σε όλο αυτό το διάστημα θα δεχτεί ανελέητο πόλεμο από τους επιστήμονες ανταγωνιστές του, που αμφισβητούν τα στοιχεία του και απαιτούν νέες δοκιμές και σκληρούς ελέγχους. Θα χρειαστεί στο τέλος η ενεργή ανάμειξη του ίδιου του βασιλιά της Αγγλίας για να αποδοθεί στον Χάρισον το βραβείο.
Σύγκρουση λοιπόν επιστήμης και τεχνικής, με νικητή στη συγκεκριμένη περίπτωση τη δεύτερη. Τέτοιες συγκρούσεις είναι πολύ σπάνιες στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού, ο οποίος ωστόσο οφείλει πολλά τόσο στην επιστήμη όσο και στην τεχνολογία του. Κατά κανόνα, όμως, η επιστήμη και η τεχνική είχαν διακριτά πεδία δράσης και διακριτές επιτυχίες.
Η πυρίτιδα, η τυπογραφία και η ατμομηχανή δεν οφείλουν τίποτε στην επιστήμη, ούτε η αδράνεια και η βαρύτητα στην τεχνική. Και ο τεχνίτης ανήκει σε διαφορετική κοινωνική τάξη από τον επιστήμονα – ο Φαραντέι στα μέσα του 19ου αιώνα είναι ο πρώτος σημαντικός επιστήμονας με λαϊκή καταγωγή. Χρειάστηκε να φτάσουμε στη βιομηχανική επανάσταση για να αντιληφθούμε αυτό που σήμερα μας φαίνεται αυτονόητο, τη δυνατότητα συνεργασίας επιστήμης και τεχνικής, τον συμπληρωματικό τους ρόλο. Τα εμβό λια, οι τηλεπικοινωνίες και οι βόμβες είναι τα αποτελέσματα αυτής της συνεργασίας – για το καλό και για το κακό.
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας