«Δεν έγραφε μανιφέστα, έγραφε ανατρεπτικά κείμενα»

«Ηταν άνθρωπος ακραίων παθών και ενθουσιασμών. Εγινα ο μεταφραστής του, ένα είδος αγγλόφωνου γραμματέα του αλλά και ο ξένος κριτικός που έγραφε εκτενέστερα για τα βιβλία του. Εγινε ο σεβάσμιος μέντοράς μου. Είχα την ανεκτίμητη τύχη να είμαι ο μαθητευόμενός του. Ηταν ακραία απαιτητικός, ακραία υπομονετικός, ακραία γενναιόδωρος».

Αυτά τα λόγια ανήκουν στον Αμερικανό Τζον Τέιλορ που υπογράφει το «Σκληρός από τρυφερότητα» (εκδ. Δίχτυ), το πρώτο πορτρέτο για τον Ηλία Πετρόπουλο (1928-2003), τον αιχμηρό και πρωτοπόρο «λαογράφο του άστεως», αλλά και λεξικογράφο και ποιητή, που μελέτησε τις φυλακές, τα μπουρδέλα, τα περίπτερα αλλά και τα νεκροταφεία στην Ελλάδα. Επίσης το θέατρο σκιών, τις συνθηματικές γλώσσες που μιλούσαν οι μάγκες και οι κοινωνικοί παρίες, τα σεξουαλικά ήθη αλλά και τον τούρκικο καφέ, το «άγιο χασισάκι» ή τη φουστανέλα κ.ο.κ. και παράλληλα τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης.

Ο συγγραφέας φέρνει ολοζώντανο μπροστά μας αυτόν τον ενοχλητικό ερευνητή πεδίου, αυτόν τον «ιστορικό των αφώτιστων πλευρών της ιστορίας», τον «βιογράφο των ανώνυμων» όπως έλεγε ο Ζακ Λακαριέρ, που συγκρότησε ήδη το 1968 την πλουσιότερη ανθολογία ρεμπέτικων τραγουδιών (1.400 τραγούδια στην Δ’ έκδοση του «Κέδρου») και το 1971 κυκλοφόρησε το πρώτο διεθνώς λεξικό ομοφυλοφιλικής αργκό, τα «Καλιαρντά».

Υπήρξε, γράφει ο Τέιλορ, ένας «θηριωδώς αυτοδίδακτος παρατηρητής», ο οποίος φυλακίστηκε τρεις φορές για τα γραπτά του σαν εγκληματίας του κοινού ποινικού δικαίου, στολισμένος με το επίθετο «πορνογράφος», κι ας τον υπερασπίστηκαν στα δικαστήρια επώνυμοι πανεπιστημιακοί όπως ο Γ. Π. Σαββίδης. Γλίτωσε την τέταρτη φορά, το 1979. Είχε κυκλοφορήσει το «Εγχειρίδιον του Καλού Κλέφτη» (που έγινε το μπεστ σέλερ του), και η Δικαιοσύνη, την εποχή της ένταξης της Ελλάδας στην ΕΟΚ, τον καταδίκασε σε 18 μήνες φυλάκιση. Αλλά… ερήμην, αφού από το 1975 ο Ηλίας Πετρόπουλος είχε εγκατασταθεί στο Παρίσι μαζί με τη σύντροφό του, λαογράφο Μαίρη Κουκουλέ. Το ιστορικό διαμέρισμα της οδού Μουφτάρ, όπου και ο μακρύς διάδρομος με τα 300 λεξικά -το καμάρι του-, έγινε το στρατηγείο του.

Από τότε δεν επέστρεψε ποτέ στην Ελλάδα. Ωστόσο ζούσε μέσα στην Ελλάδα είκοσι πέντε ώρες το 24ωρο, επεξεργαζόταν τα τεράστια θεματικά αρχεία που είχε αρχίσει να τα συγκροτεί από το ’50 συμπληρώνοντάς τα με πλήθος φωτογραφίες, επικοινωνούσε με τις «πηγές» του, ξεκοκάλιζε τις ελληνικές εφημερίδες. Και έγραφε αδιάκοπα. Και πράγματι κατάφερε, τονίζει ο συγγραφέας, να τεκμηριώσει και να περιγράψει «ποικίλες εκφάνσεις του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού πριν τις εξαφανίσουν για πάντα η επέλαση της εκβιομηχάνισης, η απάθεια του γενικού πληθυσμού, η αστυνομική καταστολή ή η κυβερνητική καταδυνάστευση».

Το βιβλίο του Τέιλορ είναι πολύ πιο χορταστικό και απογειωμένο από μια απλή βιογραφία και πιο πολυεπίπεδο από μια αυτοβιογραφική αφήγηση σαν εκείνη την 25σέλιδη συνέντευξη του Πετρόπουλου το 1997 στο περιοδικό «Μανδραγόρας». Ο Τέιλορ ενσωματώνει τις αναμνήσεις του σχετικά με τον Πετρόπουλο, κάνοντας οικονομία στις εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις του χαρακτήρα του. Και «χωνεύει» άγνωστα γεγονότα από την καθημερινότητα ή την ιδιωτική ζωή του Πετρόπουλου στα χρόνια του Παρισιού -ακόμη και τις φάρσες του στον Αλέκο Φασιανό- μαζί με ουσιαστικές πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο έκανε τις έρευνές του, για το υπόβαθρο των βιβλίων του, για τη γλώσσα και για τις εμμονές του (π.χ. με τα γαλλικά γράμματα που τα περιφρονούσε χωρίς να τα γνωρίζει σε βάθος), επίσης για την αμφίθυμη στάση του απέναντι σε Θεσσαλονικιούς ομοτέχνους όπως ο Ντίνος Χριστιανόπουλος.

Ολα αυτά μπαίνουν σε διάλογο με πλήθος αιχμηρά αποσπάσματα από τα βιβλία του Πετρόπουλου, που παρεμβάλλονται στο ψηφιδωτό της αφήγησης. Μας θυμίζουν τη φωνή του και το πολυσχιδές και ρηξικέλευθο έργο του, αναδεικνύοντας σήμερα στο διεθνές αλλά και στο νεότερο ελληνικό κοινό αυτή την Ελλάδα-κάτω-από-την-επίσημη-Ελλάδα, την οποία πρώτος φώτισε με τρόπο καίριο και ταυτόχρονα σαρκαστικό. Από δικό του ποίημα της συλλογής «Ποτέ και Τίποτα» (1993) προέρχεται και ο τίτλος που διάλεξε ο Τέιλορ: Με ρωτάς:/ -γιατί είσαι τόσο σκληρός;/ Σου απαντώ:/ - από τρυφερότητα.

Το βιβλίο «Harsh out of Tenderness» πρωτοκυκλοφόρησε το 2020 στα αγγλικά, στο Σίδνεϊ, από τις εκδόσεις «Cycladic Press» χάρη σε έναν ενθουσιώδη Ελληνοαυστραλό μελετητή των «Ρεμπέτικων». Το μετέφρασε ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Γιώργος Ι. Αλλαμανής, ένας ρέκτης που επίσης είχε γνωρίσει τον Πετρόπουλο και έκανε μαζί του τρεις συνεντεύξεις. Αυτός υπογράφει μια ατμοσφαιρική εισαγωγή στο έργο του Τέιλορ. Και το συμπληρώνει με μια πρώτη αξιόπιστη βιβλιογραφία του Πετρόπουλου που περιλαμβάνει 74 τίτλους βιβλίων του στην πρώτη έκδοση ή αυτοέκδοσή τους.

Εβδομηντάρης σήμερα, ο Τζον Τέιλορ σπούδασε Μαθηματικά, Φιλολογία και Φιλοσοφία, ζει στη Γαλλία και πέρασε στα νιάτα του έναν χρόνο στη Σάμο. Ποιητής, πεζογράφος, κριτικός και μεταφραστής, είναι από τους εγκυρότερους διαμεσολαβητές της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας στο αμερικανικό κοινό.

Επί οκτώ χρόνια από το 1979 ώς το 1987 ο Τέιλορ συναντούσε τον Ηλία Πετρόπουλο στο διαμέρισμά του στο Παρίσι τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα για να εργαστούν μαζί για τη μετάφραση βιβλίων του, άρθρων κ.ά. Ομως κράτησαν μια αλληλογραφία και τηλεφωνική επαφή μέχρι τις παραμονές του θανάτου του. Μετά την κηδεία του στο Παρίσι, στις 13 Σεπτεμβρίου του 2003, ο Τέιλορ ακολούθησε τη μικρή πολυπολιτισμική πομπή των φίλων, με τη Μαίρη Κουκουλέ να κρατά το βάζο με τις στάχτες του και να τις ρίχνει σε έναν υπόνομο. Διότι αυτή υπήρξε η θέλησή του, καταγραμμένη σε ποίημα-διαθήκη του 1993. Με αυτό το επεισόδιο που είχε ιδιαίτερη φόρτιση, κλείνει η αφήγηση.

Αντίθετα όμως απ’ ό,τι θα μπορούσαμε να περιμένουμε από αυτή τη σχέση δασκάλου-μαθητή, ο συγγραφέας Τέιλορ δεν κάνει μια αγιογραφία του Πετρόπουλου. Κατάφερε, να κοιτάξει κατάματα αυτήν την προβοκατόρικη φύση που αυτοπροσδιοριζόταν ως… «ενοχλητική μουνόψειρα», καταδεικνύοντας μάλιστα ότι ο Πετρόπουλος είχε και χιούμορ. «Δεν έγραφε μανιφέστα που καλούσαν σε εξέγερση όπως περίπου τον παρουσίαζαν οι εχθροί του, όμως ήταν ανατρεπτικό στοιχείο όπως ανατρεπτικά ήταν, και παραμένουν, τα πολυάριθμα κείμενά του».

Από την πλευρά του ο Γ. Ι. Αλλαμανής σχολιάζει στην «Εφ.Συν.»: «Σήμερα, τα μονοπάτια που άνοιξε ο Ηλίας Πετρόπουλος έχουν γίνει λεωφόροι. Η Ελλάδα την οποία υπερασπίστηκε έχει πεθάνει, όπως έχει πεθάνει και η Ελλάδα που τον πολέμησε με τον μοραλισμό της και με το τρίπτυχο “Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια”. Αλλά ο Πετρόπουλος εξακολουθεί να μας ενδιαφέρει.

Είναι εκείνος που επαναπροσδιόρισε το περιεχόμενο της λαογραφίας: την έφερε στις πόλεις και στο κοινωνικό περιθώριο. Μέχρι τα τέλη του ’60 η λαογραφία ασχολιόταν με το περιεχόμενο που της προσέδωσε ο Νικόλαος Πολίτης και οι επίγονοί του - με το χωριό, τη ρόκα, τις παραδοσιακές φορεσιές και τα δημοτικά τραγούδια. Μια αντίληψη της αστικής τάξης -του ζεύγους Σικελιανού, του Λυκείου των Ελληνίδων, της Δόρα Στράτου κ.ά.- που επέμενε στη συνάφεια του λαϊκού πολιτισμού με την ελληνική αρχαιότητα και την “τρισχιλιετή παράδοση” του ελληνισμού.

Ο Πετρόπουλος έδειξε το άλλο πρόσωπο της “ελληνικότητας”. Ξανοίχτηκε μελετώντας την επίδραση του οθωμανικού πολιτισμού στον νεοελληνικό και απαίτησε από το νεοελληνικό κράτος -από το ΠΑΣΟΚ τότε, και τη Μελίνα Μερκούρη ως υπουργό Πολιτισμού- να τιμήσει επίσημα τη θυσία των Εβραίων στο Ολοκαύτωμα. Η συμβολή του στην αυτογνωσία των Νεοελλήνων είναι καθοριστική. Ενα όπλο ενάντια στη νεοσυντηρητική και εθνικιστική στροφή που βιώνουμε ως κοινωνία από τις αρχές της δεκαετίας του ’90».

Προδημοσίευση: Μια νύχτα, ο Πετρόπουλος στο τηλέφωνο

Η συνεργασία με έναν ακραιφνή ερευνητή των ρεμπέτικων τραγουδιών είχε πολλές πτυχές. Ο Τζον Τέιλορ αφηγείται στο βιβλίο του:

«Το τηλέφωνο χτύπησε στις 11.00 το βράδυ και μας ξύπνησε. Ηταν ο Πετρόπουλος, έπαιρνε απ’ το καφεθέατρο “La Vieille Grille”. Μια ελληνική κομπανία με επικεφαλής τον μπουζουξή Νικόλα Σύρο έπαιζε ρεμπέτικα “όπως παλιά” - “à l’ ancienne” διευκρίνισε. “Ελα αμέσως!” διέταξε όταν φάνηκα διστακτικός. (…)

Ντύθηκα λοιπόν, φόρεσα γραβάτα και πήρα το μετρό από την place d’ Italie για να πάω στην πλατεία Monge, εκεί κοντά ήταν το “La Vieille Grille”.(…)

Μπήκα στη σκοτεινή, γεμάτη καπνούς αίθουσα και βρήκα τον Πετρόπουλο και τη Μαίρη Κουκουλέ να κάθονται σ’ ένα στρογγυλό τραπεζάκι με τους τρεις μουσικούς που κάνανε διάλειμμα. Ανταλλάξαμε χειραψίες και χαιρετηθήκαμε στα ελληνικά. Δεν υπήρχαν πολλοί πελάτες, κάτι ζευγάρια και παρέες σε πέντε - έξι άλλα τραπέζια. Σχεδόν με το που κάθησα ήρθε ο μαγαζάτορας, μου έσφιξε κι αυτός το χέρι, και με ρώτησε τι θα πιω. Πρέπει να παρήγγειλα ένα “μπαλόνι” με κόκκινο κρασί (ballon στα γαλλικά: στρογγυλό κολωνάτο ποτήρι) κατά πώς συνήθιζα εκείνα τα χρόνια.

Οταν ξανάρχισαν να παίζουν οι μουσικοί παρατήρησα ότι ο Πετρόπουλος τραγουδούσε σιγανά, μουρμουρίζοντας τα λόγια. Μόνο μια φορά τον κοίταξα στα μάτια. Μου φάνηκε ότι δεν έπρεπε να διακόψω την ήρεμη μελαγχολία του και να τον ρωτήσω για τα τραγούδια. Ακούσαμε για καμιά ώρα, ώσπου οι μουσικοί αποφάσισαν να σταματήσουν. Ο μαγαζάτορας αποφάσισε κι αυτός να κλείσει, άναψε τα φώτα πάνω από τα κεφάλια μας.

Πήγα να πάρω το πανωφόρι μου. Ενα “τζάκετ πιλότου της RAF” όπως το προσδιόρισε ο Πετρόπουλος -μιλώντας προφανώς εκτός θέματος- ένα απόγευμα που εμφανίστηκα στο σπίτι του φορώντας το. Ηταν κινητή εγκυκλοπαίδεια και σε λεπτομέρειες για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οχι μόνο από διαβάσματα, αλλά κυρίως από προσωπική εμπειρία, ως αυτόπτης μάρτυρας. Ο ίδιος, ο αδελφός του ο Σούλης και η μητέρα τους έφυγαν για λίγο από τη Θεσσαλονίκη, γύρισαν και υπέφεραν στην κατοχή. Από το 1943 ο συγγραφέας έγινε μέλος της ΕΠΟΝ και συμμετείχε στην αντίσταση. Ο πατέρας του, μέλος του ΕΛΑΣ, διέφυγε αρχικά στην Αλβανία και το 1944 εξαφανίστηκε στη Θεσσαλονίκη, πιθανότατα δολοφονήθηκε. Το πτώμα του δεν βρέθηκε ποτέ. Αν και αργότερα ο Πετρόπουλος βρήκε μερικές ενδείξεις και έκανε κάποιες υποθέσεις, δεν μπόρεσε να ξεκαθαρίσει τις μυστηριώδεις συνθήκες υπό τις οποίες ο 40χρονος πατέρας του χάθηκε για πάντα απ’ τη ζωή του.

Μόνο όταν τέλειωσε η μουσική παράσταση στο “La Vieille Grille” ο Νικόλας Σύρος εξήγησε στον μαγαζάτορα ποιος ήταν ο Πετρόπουλος: όχι μόνο ένας διάσημος Ελληνας συγγραφέας αλλά “ο” ειδικός στα ρεμπέτικα. Το αφεντικό, ένας κοινωνικός και πρόσχαρος τύπος με γενειάδα, ρώτησε τον Πετρόπουλο αν θα μπορούσε να πει στους θαμώνες δυο λόγια για τα ρεμπέτικα τραγούδια. Εκείνος χαμογελώντας, και πολύ ευγενικά, αρνήθηκε. “Ολο αυτό έχει τελειώσει…” είπε. Ο άλλος δεν κατάλαβε γιατί του είπε “όχι”, πόσο μάλλον που η ατμόσφαιρα στο μαγαζί του ήταν χαλαρή και φιλική. Οσο για μένα, πρώτη φορά συνειδητοποίησα ότι ο Πετρόπουλος μπορούσε να παρασυρθεί από περιστασιακά κύματα θλίψης και, επιπλέον, ήταν κατά βάθος ντροπαλός».

♦ Το πορτρέτο «Σκληρός από τρυφερότητα» του John Taylor για τον Ηλία Πετρόπουλο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Δίχτυ», συμπληρωμένο με άγνωστες φωτογραφίες και σημειώματα του Η.Π.

Τα περισσότερα έργα του Ηλ. Πετρόπουλου κυκλοφορούν από τη «Νεφέλη»: στη σειρά «Απαντα» 38 τίτλοι και ακόμη δύο μεταθανάτιες δίγλωσσες πολυτελείς εκδόσεις ποιητικών συλλογών του με φωτογραφίες του Φαίδωνα Κουκουλέ. Ορισμένοι ακόμη τίτλοι κυκλοφορούν από τον «Πατάκη», τον «Κέδρο» κ.ά. Το 2023 κυκλοφόρησαν και τα ποιήματά του της περιόδου 1967-1999, μεταφρασμένα στα αγγλικά από τον Τζον Τέιλορ στη συλλογή «Mirror for You: Collected Poems» (Cycladic Press).

Ο κύριος όγκος του Αρχείου του Ηλία Πετρόπουλου βρίσκεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη και είναι προσβάσιμος σε όλους. Το δώρισε ο ίδιος, ξεκινώντας από ό,τι σχετιζόταν με τα ρεμπέτικα τραγούδια