Στη μνήμη του Θεόφιλου Βανδώρου
Πέντε χρόνια μετά την έκδοση του βιβλίου τους για τη νέα λογική που κυβερνά τον κόσμο («La nouvelle raison du monde», 2009), στο οποίο περιέγραψαν τον νεοφιλελευθερισμό όχι σαν ένα οικονομικό δόγμα, αλλά σαν μια ευρύτερη δύναμη που αναδιαμορφώνει ολόκληρη την κοινωνία και τα ανθρώπινα υποκείμενα στη βάση μιας οικονομοκεντρικής νοοτροπίας, ο Πιερ Νταρντό και ο Κριστιάν Λαβάλ επανέρχονται με ένα ογκώδες έργο για την πολιτική του παρόντος.
Το πόνημα με τίτλο «Κοινό. Δοκίμιο για την επανάσταση στον 21ο αιώνα» εκδόθηκε στο Παρίσι το 2014 και πρόσφατα κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Εκκρεμές», σε μετάφραση του Πάνου Αγγελόπουλου και της Βίκυς Ιακώβου και επιμέλεια του –ειδήμονος στη θεωρία των κοινών– Αλέξανδρου Κιουπκιολή.
Ξεκινώντας, οφείλουμε να εξάρουμε την προσπάθεια των τριών αυτών συντελεστών, καθώς το έργο είναι πραγματικά δύσκολο, γεμάτο λεπτομέρειες και απαιτήσεις – και το αποτέλεσμα είναι αξιοπρόσεκτο.
Η συζήτηση γύρω από την έννοια των κοινών (commons) τα τελευταία χρόνια έχει πυκνώσει: ακούμε συχνά για το κοινό καλό, τις κοινότητες, το κοινό δίκαιο, τα κοινά αγαθά, αλλά και την «τραγωδία των κοινών». Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο τρόπος με τον οποίο παρεμβαίνουν ο φιλόσοφος Πιερ Νταρντό και ο κοινωνιολόγος Κριστιάν Λαβάλ στη συγκεκριμένη συζήτηση, παρότι διέρχεται μέσα από όλες αυτές τις έννοιες, στο βάθος στοχεύει να τις διαρθρώσει, εντάσσοντάς τες σε ένα συνολικότερο πλαίσιο, που ταυτόχρονα διαφοροποιείται από αυτές.
Αν λοιπόν ο νεοφιλελευθερισμός είναι, όπως είδαμε, μια συνολική λογική οργάνωσης της κοινωνικής ζωής, τότε και το κοινό, προκειμένου να του αντιπαρατεθεί, πρέπει να αποτελέσει ένα αντίστοιχου εύρους πρόταγμα διαρρύθμισης της κοινωνίας και του πολιτισμού.
Μέσα στην κοινωνία και στον πολιτισμό του κοινού βρίσκουν τη θέση τους και το ορθό τους νόημα τόσο η αντίληψη για το κοινό καλό όσο και η σχέση μας με τα κοινά αγαθά.
Είναι δύσκολο έως ακατόρθωτο να συνοψίσουμε εδώ τις βασικές ενότητες και ιδέες του βιβλίου, που εξετάζει θέματα τόσο διαφορετικά όσο η σκέψη του Αριστοτέλη, του Προυντόν, του Καστοριάδη και της Αρεντ, η ιστορία των μορφών ιδιοκτησίας από αρχαιοτάτων χρόνων ή οι δικαιικές μορφές του Mεσαίωνα και της πρώιμης νεωτερικότητας.
Εξάλλου αυτό έχει γίνει ήδη στο κείμενο του –πολύ καταλληλότερου για το εγχείρημα– Γιώργου Περτσά («Από τα κοινά στο κοινό. Για την επανάσταση στον 21ο αιώνα», kaboomzine.gr, 6 Ιανουαρίου). Γι’ αυτό και θέλουμε από τη μεριά μας να σταθούμε μόνο σε ένα από τα χαρακτηριστικά του βιβλίου που μας έκαναν εντύπωση: την έμφαση των δύο στοχαστών στο ζήτημα του δικαίου.
Απορρίπτοντας τις θεωρίες που βλέπουν το κοινό να αναπτύσσεται εμμενώς μέσα στις ανθρώπινες σχέσεις, ως απόρροια της κοινωνικής συνύπαρξης ή φύσης του ανθρώπου, οι συγγραφείς επιμένουν ότι το κοινό πρέπει να θεσμιστεί ρητά. Αλλά και αυτή η διατύπωση παραμένει γενική: ακόμη περισσότερο, πρέπει το κοινό να θεσπιστεί ως δίκαιο· να συγκροτηθεί το δίκαιο του κοινού. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούν πράγματι να εντοπιστούν μέσα σε προηγούμενες, όπως και μέσα στη σημερινή κοινωνία, συνεργατικές τάσεις και δυναμικές, ούτε ότι οι συγγραφείς παραγνωρίζουν τη σημασία της πολιτικής stricto sensu.
Παρ’ όλα αυτά, αν η πολιτική δραστηριότητα δεν περάσει μέσα από τη θέσπιση κανόνων δικαίου είναι αδύνατο να εγκαθιδρυθεί το κοινό ως αρχή και μέγεθος που διέπει ολόκληρη την κοινωνική ζωή. Απέναντι στην υπάρχουσα τάξη πραγμάτων δεν θα πρέπει να αντιπαρατεθεί μόνο μια πολιτική βούληση ή μια νέα φαντασιακή δημιουργία –όσο απαραίτητες κι αν είναι–, αλλά και μια παραγωγή νομικών κανόνων.
Σε αυτό το πλαίσιο, θεωρούμε πως το μέρος του βιβλίου που είναι αφιερωμένο στο δίκαιο αξίζει να μελετηθεί επισταμένα, καθώς αναδεικνύει ένα σημείο που συχνά λείπει από τον ριζοσπαστικό στοχασμό και τη σχετική συζήτηση – όχι μόνο στις μέρες μας, αλλά και κατά παράδοση.
Καλούμαστε λοιπόν να σκεφτούμε πολιτικά το δίκαιο, αλλά και δικαιικά την πολιτική, χωρίς μάλιστα να αναγάγουμε το ένα μέγεθος στο άλλο, στον αντίποδα μιας ορισμένης διανοητικής αδράνειας που φαίνεται να παραβλέπει τη σπουδαιότητα των νομικών κανόνων και διαδικασιών για τη ρύθμιση κάθε κοινωνίας, με βάση την υπόθεση ότι τα σχετικά ζητήματα θα διευθετηθούν με κάποιον –μαγικό;– τρόπο μετά την εξάλειψη της οικονομικής ή/και εξουσιαστικής καταπίεσης.
Πρόκειται για ένα απαιτητικό και περίπλοκο εγχείρημα, που βάζει δύσκολα και στον αναγνώστη, καθώς οι συγγραφείς του εξιστορούν τις περιπέτειες της εξέλιξης του ρωμαϊκού, του γερμανικού και του αγγλικού δικαίου, στον βαθμό που αυτές συνετέλεσαν στην καθιέρωση βασικών διακρίσεων της σημερινής εποχής, όπως εκείνη μεταξύ δημοσίου και ιδιωτικού.
Αυτό ωστόσο που μπορούμε να κρατήσουμε εδώ, σαν καθοδηγητικό μίτο για μελλοντικούς στοχασμούς είναι ότι ο Νταρντό και ο Λαβάλ ορίζουν ως βασική αρχή του δικαίου του κοινού το μη ιδιοποιήσιμο. Δεν έχουμε λοιπόν να κάνουμε με ένα δικαίωμα ιδιοκτησίας, έστω και κοινής, αλλά με τη νομικοπολιτική πρωτοκαθεδρία αυτού ακριβώς που δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο ιδιοκτησίας, που δεν επιτρέπεται να ενταχθεί στην οικονομική και διαχειριστική λογική κανενός.
Γύρω από αυτή τη θεμελιώδη ιδέα πρέπει να περιστραφεί η πολιτική δράση, αλλά και η θεσμοθέτηση δικαιικών κανόνων, που δεν θα επιβάλλονται από το κράτος, αλλά θα αναδημιουργούνται διαρκώς μέσα από την κοινή πράξη και χρήση.
*Μέλος της συντακτικής ομάδας του περιοδικού Kaboom
Τη σελίδα αυτήν δεν τη φτιάχνουν επαγγελματίες κριτικοί βιβλίου. Οι παρουσιάσεις είναι των ίδιων των αναγνωστών, εκείνων ακριβώς για τους οποίους γράφτηκε το βιβλίο. Είναι γραμμένες από αναγνώστες και απευθύνονται σε αναγνώστες. Και αυτό τις κάνει πιο προσωπικές, πιο προσιτές και πιο ανθρώπινες. Αν θέλετε να μοιραστείτε όσα νιώσατε διαβάζοντας ένα βιβλίο, στείλτε το κείμενό σας στο [email protected].
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας