Λίγοι ξέρουν το Εργαστήριο Τεχνολογιών της Πειθούς στο Stanford των ΗΠΑ. Εκεί ο καθηγητής Πληροφορικής B.J. Fogg διδάσκει στα μελλοντικά στελέχη των κολοσσών της Silicon Valley «πως ο δεσμός που συνδέει έναν άνθρωπο με τον υπολογιστή είναι πολύ πιο σύνθετος από εκείνον που τον συνδέει με ένα απλό εργαλείο». Το Εργαστήριο αυτό μάς θυμίζει ότι κάθε αυτοκρατορία (Facebook, Amazon, Google, κ.ά.) διαθέτει το μαύρο της άστρο, όπως αναλύει ο Μπρινό Πατινό (Bruno Patino) στο έξοχο βιβλίο του.
Ο 54χρονος Γάλλος συγγραφέας -με ερευνητικά ενδιαφέροντα γύρω από την ψηφιακή εποχή και με αρκετές σπουδές και εμπειρία σε ΜΜΕ- αναλύει καταπληκτικά τη νέα οικονομία που στηρίζει (και στηρίζεται) το ιντερνετικό οικοδόμημα: την οικονομία της προσοχής. Αναλύει με όρους πολιτικής οικονομίας και κοινωνικής ψυχολογίας την αλχημιστική τακτική των αλγορίθμων, των μηχανών αναζήτησης και των στελεχών των κολοσσών του διαδικτύου που στοχεύουν στο να μας αποσπάσουν την προσοχή και να μας «αυξήσουν τον χρόνο» προς όφελος φυσικά της διαφήμισης. Το βιβλίο είναι εξαιρετικά χρήσιμο σε όσους υποψιάζονται πως εφαρμόζεται σε εμάς τους χρήστες η εγκεφαλική πειρατεία (brain hacking), η χρονοθηρία, η υπερπαραγωγή σημείων, η νευροεπιστήμη του διαδικτυακού εθισμού. Πως το μάτι και ο εγκέφαλος, στις ιντερνετικές ροές και εικόνες, εδραιώνουν για τα πάντα έναν άμεσο συσχετισμό. Και πώς δημιουργείται το συναισθηματικό πυροδότημα (emotional triggering) και η διαχείριση των συγκινήσεων που ενισχύει προκαταλήψεις του νου: επιβεβαίωσης, αντιπροσωπευτικότητας, έκθεσης (Bronner).
O Patino προχωράει ένα βήμα παραπέρα από την απλή εξόρυξη και ανάλυση των δεδομένων, τη γνωστή πλέον αλγοριθμική μηχανική, και εξηγεί τη χρήση ψυχολογικών εργαλείων που συστηματικά εφαρμόζεται από το τεχνοκρατικό ολιγοπώλιο της Silicon Valley. Παρουσιάζει τις οθόνες των smartphones ως ένα οικουμενικό στροβοσκόπιο που έχει υπαχθεί στον κανόνα της διέγερσης της προσοχής μας. Εχουμε γίνει «μεταλλωρύχοι στο ορυχείο του ελεύθερου χρόνου μας».
Με τέτοια συνεχή συγγραφική μαεστρία, και με αναφορές σε πολλούς μελετητές, καταλήγει σε αξιομνημόνευτα συμπεράσματα. Θεωρώ αξίζει κάποια αναφορά σε αυτό που εξηγεί ως επέκταση του 24ωρου στην ανθρώπινη καθημερινότητα. Οι πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι ένας μέσος «εθισμένος» χρήστης του internet κοιμάται 7 ώρες, έχει οικιακή και κοινωνική ζωή άλλες 5, ενώ η επαγγελματική ζωή είναι περίπου 7-8 ώρες. Ε, λοιπόν, σε αυτές τις 19-20 ώρες προστίθενται ενδιάμεσα 8-12 ώρες στις οθόνες και στα social media!
Το 24ωρο αίφνης μεγάλωσε. Το πλεόνασμα χρόνου όμως υφαρπάσσεται από τους μηχανικούς των λογισμικών πίσω από τις οθόνες. Και πωλείται στις διαφημιστικές εταιρείες. Αρκεί να μας αποσπούν με τα κατάλληλα μηνύματα την προσοχή. Γι’ αυτό οι ειδικοί του marketing έχουν βασιστεί σε ένα φαινόμενο της φύσης. Εχουν υπολογίσει ότι το χρυσόψαρο κρατάει το βλέμμα του εστιασμένο μέχρι 8 δευτερόλεπτα. Η ασθενής μνήμη του μεταμορφώνει κάθε επανάληψη θέασης σε πρωτόγνωρη εμπειρία. Αυτός ο περίφημος χρόνος συγκέντρωσης προσοχής (attention spam) ανακαλύφθηκε ότι στον άνθρωπο μπορεί να περιοριστεί, εντός «πλαισίων αφοσίωσης», στα 9 δευτερόλεπτα. Και επειδή ζούμε με την υπόσχεση του άπειρου, ο ψηφιακός πολιτισμός ονομάζεται από τον Patino «πολιτισμός του χρυσόψαρου», αφού ζούμε σε έναν κόσμο εθισμένων -όπως το χρυσόψαρο- στην εστιασμένη στροβοσκοπική σύνδεση.
Ο νέος ψηφιακός καπιταλισμός είναι «παράγωγο και παραγωγός της γενικευμένης επιτάχυνσης. Επιχειρεί να αυξήσει την παραγωγικότητα του χρόνου για να εξαγάγει από αυτόν ακόμη περισσότερη αξία».
Οφείλω να παρατηρήσω εδώ ότι η συγκεκριμένη έννοια έχει ιδιαίτερη αξία στη μελέτη των οικονομικών μοντέλων, με βάση τα οποία παράγεται πλούτος στις ψηφιακές αγορές, εκτοπίζοντας τις περίφημες εξωτερικότητες της οικονομικής θεωρίας.
Ιδιαίτερο βάρος ο συγγραφέας δίνει στην απορρύθμιση της πληροφόρησης, στην τάση δημοσιογραφικοποίησης των πάντων, στα fake news, στην post-truth δημοκρατία και πολλά άλλα φαινόμενα. Αναφέρεται στους ιδρυτές-καπιταλιστές των μεγα-μηχανών του internet και στις σημερινές τους προσπάθειες να εξοικειώσουν τους χρήστες με πρακτικές εκδημοκρατισμού και προστασίας της ιδιωτικότητας και των ατομικών δικαιωμάτων.
Το πλεόνασμα του χρόνου μας υφαρπάσσεται από τους μηχανικούς των λογισμικών πίσω από τις οθόνες. Και πωλείται στις διαφημιστικές εταιρείες. Αρκεί να μας αποσπούν με τα κατάλληλα μηνύματα την προσοχή. Ηρθε ο καιρός να στοχαστούμε έξω από τη γυάλα μας
Ο συγγραφέας παραθέτει ένα εύστοχο προς το τέλος συμπέρασμα για τους μυημένους στη λογοτεχνία του δυστοπικού μέλλοντος:«Η επιστροφή στον Οργουελ (“1984”) δεν συντελείται διά της πολιτικής αλλά διά της οικονομικής οδού. Και η διασταύρωσή του με τον Χάξλεϊ (“Θαυμαστός καινούργιος κόσμος”) πραγματοποιείται στην προσωπική κλίμακα του καθενός. Είμαστε οι δράστες της ίδιας μας της προπαγάνδας».
To βιβλίο μάς δείχνει ότι ο καπιταλισμός της προσοχής μέσα στις οθόνες των smartphones δεν είναι στατικός. Και αυτό γιατί η επιθυμία είναι αδιάκοπη και συνεχής (μάλλον είναι οπαδός της ντελεζιανής αποδομητικής γαλλικής σχολής ο Patino). Kαι αναφέρεται στον Postman θυμίζοντάς μας ότι η εκθετική ροή περιεχομένου «μας βοηθάει να ξεχάσουμε ότι θα πεθάνουμε». Σε αυτό το εργοστάσιο του πραγματικού είναι που αξίζει να στοχαστούμε. Στις οθόνες του κινητού μας φυλακιζόμαστε σε μια πληροφοριακή φούσκα και σε μια δυναμική κοινωνικής συμμόρφωσης. Ξορκίζοντας τον θάνατο με τη ροή εικόνων, λέξεων, εμπορευμάτων. Δουλεύουμε, παράγουμε, επικοινωνούμε. Αλλά η πραγματικότητα είναι συνήθως προσωπική. Και θα πρόσθετα ότι σχετίζεται με τις ενορμήσεις μας.
«Κάθε ανθρώπινο ον συγχέει τα όρια του δικού του οπτικού πεδίου με τα όρια του κόσμου», μας δίδαξε ο Σοπενάουερ. To βιβλίο του Γάλλου συγγραφέα μάς θυμίζει πως το internet έγινε το εργοστάσιο αυτής της εξατομικευμένης πραγματικότητας παράγοντας μια αυτοκρατορία του τεχνητού: «ψευδείς εαυτοί, ψευδείς ειδήσεις, ψευδή περιεχόμενα, συνεργάζονται για να αποκομίσουν αληθινά δολάρια...».
* Οικονομολόγος
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας