Οπερα της... παρεξήγησης

Την Πέμπτη, 28 Ιουλίου 2016, παρακολουθήσαμε στην κεντρική σκηνή του Εθνικού Θεάτρου την παγκόσμια πρεμιέρα της όπερας του Κορνήλιου Σελαμσή «Λεόντιος και Λένα», γραμμένη σε λιμπρέτο Γιάννη Αστερή, βασισμένο στην ομώνυμη κωμωδία που έγραψε το 1836 ο Γκέοργκ Μπίχνερ.

Η παρουσίαση του έργου είχε αρχικά προγραμματιστεί για πέρυσι, αλλά αναβλήθηκε λόγω των capital controls.

Εχοντας στο ενεργητικό του εξαετείς σπουδές σύνθεσης στην Ολλανδία, δράση ως πιανίστας και αρχιμουσικός στο πεδίο της σύγχρονης μουσικής και, κυρίως, σημαντική εμπειρία ως συνθέτης πολλής και επιτυχημένης μουσικής για το θέατρο, ο Σελαμσής κινητοποιήθηκε δημιουργικά από το ρομαντικό έργο του Μπίχνερ και δοκίμασε με περισσή αυτοπεποίθηση -μείζον εφόδιο!- τις δυνάμεις του στο πεδίο της όπερας.

Παρά τα όχι λίγα θετικά της παράστασης, οι εντυπώσεις που αποκομίσαμε ήταν αρνητικές κυρίως διότι, σε μουσικό επίπεδο, η σύλληψη του 35χρονου συνθέτη στηρίχτηκε σε μια βασική παρεξήγηση που έχει να κάνει με τη θεμελιώδη διάσταση της όπερας ως θέατρο-μέσω-της-μουσικής.

Ο Σελαμσής επιχειρεί το άλμα από τη μουσική-για-το-θέατρο στην όπερα, δίχως να διακρίνει την απόσταση που χωρίζει τα δύο και προσγειώνεται στον ενδιάμεσο χώρο…

Ασαφούς χαρακτήρα, το νέο έργο δεν είναι ούτε όπερα ούτε θεατρικό έργο, αλλά κάτι ενδιάμεσο, χτισμένο, παρ’ όλα ταύτα, με επιμονή, ακλόνητη πίστη και ενορχηστρωτική μαστοριά. Πρακτικά λειτουργεί ως θεατρικό έργο, που απ’ αρχής μέχρι τέλους ρέει με σχολαστικά -έως και φλύαρα- επισχολιαστική μουσική συνοδεία.

Τη βασική αυτή εντύπωση δεν αλλάζουν ούτε κάποια (αίφνης εύληπτα!) μελωδικά τραγούδια, που αναδύονται σε περίπου αναμενόμενα σημεία της δράσης και τα οποία λειτουργούν ως ένθετα στη θεατρική δράση.

Η μουσική ως γραφή και ως ήχος λειτουργεί μόνο δευτερολογώντας, επεμβαίνοντας σαν ένας επίμονος, πανταχού παρών… κλόουν του κωμικού/σατιρικού λόγου: ουδέποτε αναλαμβάνει κυρίαρχο, δραματουργικά ενεργό ρόλο, όπως συμβαίνει σε όλες τις όπερες από το 1600 μέχρι σήμερα, από τον Μοντεβέρντι μέχρι τον Μπεργκ και τον Αντες.

Στην καλύτερη περίπτωση παράγει αιθέριες, προσεκτικά υφασμένες περιγραφικές ατμόσφαιρες, λειτουργώντας συμπληρωματικά προς το σκηνικό. Το έργο δόθηκε σε ελληνική μετάφραση με αγγλικούς υπέρτιτλους του Δημήτρη Μεντέ, οι οποίοι τελικώς -και ευτυχώς!- βοήθησαν σημαντικά στην παρακολούθηση της δράσης.

Δίχως ποτέ να μετατρέπεται σε τραγούδι, η φωνητική γραφή παλινδρομεί μεταξύ πρόζας και συνεχούς μελωδικής απαγγελίας, ενώ η γραφή για την ορχήστρα αξιοποιεί με ιδιαίτερα εντυπωσιακό τρόπο μια τεράστια ηχοχρωματική παλέτα την οποία ο συνθέτης αντλεί από ένα μικρό ορχηστρικό σύνολο που περιλαμβάνει δύο σολίστες κρουστών.

Συμμετέχει επίσης μεικτό, δεκαμελές χορωδιακό σύνολο.

Επιφορτισμένοι να τραγουδήσουν αριστοτεχνικές παρτιτούρες μεγάλου στιλιστικού και εκφραστικού εύρους, οι χορωδοί άλλοτε σχολιάζουν τα δρώμενα επί σκηνής ως πολυπρόσωπος χορός αυλικών ή λαού και άλλοτε ενσαρκώνουν τον ρόλο του βασιλιά ως «πληθυντικός μεγαλοπρεπείας» (Βασιλιάς Ποπό).

Τους απάνθρωπα μακρούς, πεισματικά α-μελωδικούς βασικούς ρόλους απέδωσαν δύο κατοπτρικά ζεύγη μονωδών. Με φωνές σαφέστατα διακριτές ως προς το ηχόχρωμα και τις δυναμικές, ενσάρκωσαν τους πρωταγωνιστές Λεόντιο και Λένα και τα αντιθετικά alter ego τους, Βαλέριο και Γκουβερνάντα.

Ωριμος, πολυτάλαντος τραγουδιστής με τεράστιο εύρος ρεπερτορίου στο ενεργητικό του, ο βαρύτονος Τάσης Χριστογιαννόπουλος υπήρξε ένας ιδανικός Λεόντιος, φωνητικά μεστός, τονικά ακριβής, με άριστα κατανοητά ελληνικά στο τραγούδι, σκηνικά στιλιζαρισμένος.

Η μεσόφωνος Θεοδώρα Μπάκα υπήρξε θαυμάσια Λένα: φωνητικά ακριβής, σκηνικά πειστική και άνετη. Τον ρόλο του Βαλέριου τραγούδησε με ταιριαστά μπουφόνικο, φωνακλάδικο ύφος ο βαρύτονος Χάρης Ανδριανός, ενώ αυτόν της Γκουβερνάντας, δοσμένης τυπικά ως κρυφο-ερωτομανούς γεροντοκόρης, τραγούδησε -και κυρίως υποδύθηκε θαυμάσια!- η υψίφωνος Λητώ Μεσσήνη.

Το μεικτό ελληνικό χορωδιακό σύνολο «8tetto» απέδωσε με ακρίβεια και πειστικότητα τα πολλά, διόλου εύκολα και αυτονόητα που ζητά ο συνθέτης από αυτούς. Τη 17μελή ορχήστρα διηύθυνε ο Γιώργος Ζιάβρας.

Αλαφραίνοντας τον Μπίχνερ από τα γενέθλια συμφραζόμενά του

Σε συνεργασία με τους σκηνογράφους και τον ενδυματολόγο, ο σκηνοθέτης Αργύρης Ξάφης επέλεξε να αποσυσχετίσει το έργο από το γενέθλιο πεδίο αναφοράς του: Γερμανία, Ρομαντισμός, ευρωπαϊκός 19ος αιώνας. Αντ’ αυτών, το μεταφύτευσε σε έναν τόπο άχρονων, πιο γενικόλογων εικαστικών αναφορών.

Οι Ελένη Παπαναστασίου και Γιάννης Κιτάνης δημιούργησαν έναν μινιμαλιστικό σκηνικό χώρο οριζόμενο από ένα δάσος βαριδιών κρεμάμενων από μια τεράστια τετράγωνη σχάρα, έμμεση αναφορά στο κουκλοθέατρο ως μέρος της παράδοσης της σκηνικής παρουσίασης του έργου, αλλά και στην προδιαγεγραμμένη μοίρα των επαναστατημένων πρωταγωνιστών που, τελικά, είναι καταδικασμένοι να ερωτευτούν και να σμίξουν σε γάμο.

Το στοιχείο αυτό υπαινίσσεται και ο συγγραφέας όταν στο τέλος βάζει τους Λεόντιο και Λένα να υποδυθούν τα αυτόματα. Το σκηνικό τοπίο συμπλήρωσαν η χρήση των κινούμενων επιπέδων της σκηνής και οι ατμοσφαιρικοί φωτισμοί της Σοφίας Αλεξιάδου.

Τα έξοχα καρατερίστικα κοστούμια της Ιωάννας Τσάμη μεταμφίεσαν τους ήρωες του Μπίχνερ σε οικεία, σύγχρονα αντίστοιχα: τον Λεόντιο σε γερασμένο Τεν-Τεν με τεράστιο κυματιστό τσουλούφι, τη Λένα σε κούκλα Μέριλιν, τον Βαλέριο σε ερωτύλο, μπον βιβέρ και λίγο παρενδυσιακό κλόουν, την Γκουβερνάντα σε καρτουνίστικη εκδοχή «κακιάς» του Χόλιγουντ.