Ανακαλύπτοντας τον Σκαλκώτα

«Τέλη της δεκαετίας του ’30, η ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών ερμηνεύει το έργο κάποιου γνωστού, πιθανότατα, συνθέτη. Ανάμεσα στους μουσικούς της σκηνής, στο τελευταίο αναλόγιο με τα βιολιά κάθεται ένας από τους πιο σημαντικούς συνθέτες κλασικής μουσικής του 20ού αιώνα. Κάτι που ο ίδιος δεν έμαθε ποτέ». Με αυτά τα λόγια ξεκινά η αφήγηση, ενώ από την οθόνη αρχίζουν να περνούν πλάνα που ξεκλειδώνουν την ιστορία.

Μέσα από προσωπικές επιστολές και γράμματα, εικόνες και φωτογραφίες εποχής, σπάνιο υλικό, τεκμήρια και κυρίως μέσα από μια αφήγηση που διατρέχει τη ζωή του, ο Νίκος Σκαλκώτας γίνεται αντικείμενο ενός 20λεπτου ντοκιμαντέρ που έφτιαξε ο Θωμάς Κιάος και μπορεί κανείς να παρακολουθήσει στην έκθεση «Ανακαλύπτοντας τον Σκαλκώτα» (Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, έως 31 Ιανουαρίου), η οποία αποτελεί την κορωνίδα των εκδηλώσεων του Ετους Σκαλκώτα, που γιορτάζεται με αφορμή τη συμπλήρωση 70 χρόνων από τον θάνατο του συνθέτη. Τη διοργανώνουν ο Σύλλογος Οι Φίλοι της Μουσικής και η Μουσική Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη», στην οποία φυλάσσεται πλέον το Αρχείο του συνθέτη.

Οι επισκέπτες της έκθεσης μπορούν να «βυθιστούν» στον ήχο και στη μουσική του Σκαλκώτα και να ανακαλύψουν τη ζωή, την προσωπικότητα και το έργο του, μέσα από χειρόγραφες παρτιτούρες, προγράμματα συναυλιών έργων του σε όλο τον κόσμο, προσωπικό και φωτογραφικό υλικό, δίσκους. Και, στο τέλος, να φύγουν από την έκθεση παίρνοντας μαζί τους ως τελευταία γεύση μια κινηματογραφική καταγραφή όλων των παραπάνω.

«Θέλησα να κάνω κάτι ανεξάρτητα από την έκθεση. Η αφετηρία μου ήταν να μελετήσω το αρχείο, να διαβάσω γράμματα, να δω το αρχείο που έχει το Ωδείο Αθηνών, ενώ παράλληλα μελετούσα βιογραφίες κάνοντας συγκριτική δουλειά.

Πολύτιμη στάθηκε η κουβέντα με τον Χάρη Ξανθουδάκη (διευθυντής Κέντρου Ερευνών και Τεκμηρίωσης Ωδείου Αθηνών) και τη Στέλλα Κουρμπανά (έφορος του αρχείου του Ωδείου Αθηνών), καθώς και η βοήθεια από τη Βάλια Βράκα (υπεύθυνη του Αρχείου Ελληνικής Μουσικής της Μουσικής Βιβλιοθήκης Λίλιαν Βουδούρη) που μου έδωσε υλικό και με παρέπεμψε σε άρθρα εποχής».

Οι τεχνικές δυσκολίες ενός ντοκιμαντέρ για το οποίο δεν υπάρχουν άφθονα ντοκουμέντα ήταν βεβαίως αρκετές. «Οταν ετοιμάζεις μια ταινία κινούμενης εικόνας, έχοντας ως αρχικό υλικό στατικές φωτογραφίες και voice over, πρέπει να βρεις τρόπο να δώσεις κίνηση και βάθος. Επίσης, ο περιορισμένος χρόνος για τη μελέτη του αρχειακού υλικού και της έρευνας πέριξ της ζωής του υπήρξε μεγάλη δυσκολία», λέει ο Θ. Κιάος.

«Το κύριο μέλημα της δουλειάς αυτής είναι να έχει εκπαιδευτικό χαρακτήρα, οπότε η προσέγγιση ακολούθησε αυτό τον σκοπό. Διαφορετικά ενδεχομένως δεν θα είχα εντάξει τόσα μεγάλα κομμάτια λόγου, ίσως ήταν λιγότερο αφηγηματική ή θα πρόσθετα περισσότερο υλικό».

Ο Νίκος Σκαλκώτας (1904-1949) υπήρξε ένας από τους πιο σημαντικούς Ελληνες συνθέτες του πρώτου μισού του 20ού αιώνα με διεθνή εμβέλεια. Η ιδιοφυής συνθετική τεχνική του αναγνωρίστηκε μετά θάνατον με χαρακτηρισμούς όπως «μια πρωτότυπη μεγαλοφυΐα». Το ντοκιμαντέρ, όμως, τι από αυτή τη μεγαλειώδη καριέρα θέλει να αναδείξει;

«Το πώς αυτή η προσωπικότητα άφησε παρακαταθήκη τους βασικούς άξονες όπου κινήθηκε η νεότερη ελληνική μουσική. Για παράδειγμα στον Μ. Χατζιδάκι και τον Μ. Θεοδωράκη δεν μπορείς παρά να διακρίνεις τις σημαντικές αναφορές. Τον θαυμάζω γιατί τον ενδιέφερε η μουσική χειραφέτηση του λαού, όπως και για το ότι κατάφερε ουσιαστικά να φτιάξει τον νεοελληνικό μουσικό κόσμο χρησιμοποιώντας υλικό από το παρελθόν και την παράδοση», λέει ο ντοκιμαντερίστας. «Επίσης, με συγκινεί ότι υπήρξε ταγμένος στη σύνθεση και αναγκάστηκε στη σύντομη ζωή του να κάνει δουλειές που δεν αναλογούσαν στο μέγεθός του, μόνο και μόνο για να έχει τα προς το ζην».

Το υλικό διατρέχει όλη του τη ζωή από τα παιδικά χρόνια στη Χαλκίδα, τη σολιστική του καριέρα, τις υποτροφίες που τον έφεραν στη Γερμανία, τους περίφημους δασκάλους του (Σένμπεργκ), το πώς η ιδιομορφία του μουσικού του ύφους απασχόλησε στα χρόνια του Μεσοπολέμου το Βερολίνο, τις φιλίες του με λίγους αλλά εκλεκτούς, τα παιδιά που έκανε, την επιστροφή στην Ελλάδα όπου το μουσικό κατεστημένο τον αμφισβητούσε σφόδρα.

Με την επιστροφή στην Ελλάδα, τις δυσκολίες ένταξης αλλά και την προσωπική του ζωή που ξαναφτιάχνει στην Αθήνα, το ντοκιμαντέρ φτάνει σιγά σιγά προς το τέλος. «Δεν είμαστε δα και τόσο πτωχοί όσο λες, δεν στερηθήκαμε δόξα τω Θεώ τίποτα. Αλλοι τι να πουν;

Δεν κατάλαβες, Νίκο μου, ότι η ζωή σήμερα είναι για όλους δύσκολη;», του γράφει στις 14 Νοεμβρίου 1948 η δεύτερη σύζυγός του πιανίστρια Μαρία Παγκαλή. «Να έχεις περισσότερο θάρρος. Γιατί δίνεις τόσο μεγάλη σημασία στο οικονομικό ζήτημα; Δε συμφωνώ με την άποψή σου ότι και τα πιο ωραία όνειρά μας θέλουν οικονομική άνεση. Για μένα κυριότερος παράγοντας είναι η αγάπη».

Σχεδόν ένα χρόνο μετά (19 Σεπτεμβρίου 1949), κι ενώ η Μ. Παγκαλή είναι έγκυος ξανά, ο Σκαλκώτας που ταλαιπωρείται από μια περισφιγμένη κήλη, δεν επισκέφθηκε έγκαιρα ιδιωτικό ιατρό, για να μην ξοδέψει τα χρήματα που είχε συγκεντρώσει για την επικείμενη γέννα της γυναίκας του, και πεθαίνει σε ηλικία 45 ετών...