Πρώτη χάραξη ενός δρόμου εναλλακτικού προς τον φιλελευθερισμό

Συνεπής στο ερευνητικό του πρόγραμμα που έχει εγκαινιάσει από τα πρώτα του βήματα στην πολιτική φιλοσοφία, ο καθηγητής Αρης Στυλιανού, μας προσφέρει την τελευταία του δουλειά, όπου καταπιάνεται με ένα βαθύ όσο και επίκαιρο θέμα: τη σχέση γνώσης και πάθους.

Αφορμή του προβληματισμού του είναι οι θεωρίες συνωμοσίας. Τι γεννά τη θεωρία συνωμοσίας; το πάθος για γνώση. Το πάθος για γνώση του σκοπού, του τέλους που αποδίδει νόημα. Ακόμα και όταν δεν πρόκειται για δικές μας εμπρόθετες πράξεις, έχουμε την αγωνία να αποδώσουμε νόημα σε ό,τι συμβαίνει σαν να ήταν σχεδιασμένο από κάποιο υποκείμενο. Αυτή τη δίψα για πλησμονή νοήματος, αυτό το πάθος για γνώση, ο συνωμοσιολόγος δεν το καθιστά αντικείμενο γνώσης. Ο Στυλιανού, διακεκριμένος σπινοζιστής, συνδέει επιδέξια το ζήτημα αυτό με τους τρεις αναβαθμούς της γνώσης του Σπινόζα: φαντασία - επιστημονική γνώση - ενόραση. Η σύνδεση είναι ιδιαίτερα καρποφόρα. Διότι μας επιτρέπει μια ευφυή και μη δογματική κατανόηση του ορθού Λόγου.

Ο ορθός Λόγος στον Σπινόζα δεν αντιμετωπίζει εξωτερικά-κατασταλτικά τα πάθη. Δεν τα βλέπει ως εκφράσεις ηθικής κακότητας, αλλά ως ανθρωπολογικά δεδομένα. Τα συμπεριλαμβάνει ως αναγκαίες στιγμές της διαδικασίας της γνώσης, τα κατανοεί, καταλαβαίνει τις αιτίες τους, τα αφομοιώνει.

Θα σταθώ ιδιαίτερα σε κάτι που αναδεικνύει ο συγγραφέας και που το θεωρώ ιδιαίτερα σημαντικό, όσο και εξαιρετικά επίκαιρο, και αφορά τη δημοκρατία ως εγγενές στίγμα της σπινοζικής σκέψης.

Δύο σημεία αναδεικνύουν αυτή την κεντρικότητα της δημοκρατίας: η σχέση Λόγου-παθών και η έννοια του ύψιστου αγαθού.

1. Από τον Πλάτωνα και μετά, η φιλοσοφία τιμούσε την καθυπόταξη των παθών στον Λόγο. Εκείνοι που το κατόρθωναν αυτό ήταν οι άριστοι που αξίζουν να τους δοθεί η εξουσία και η καθοδήγηση της κοινωνίας. Για τον Σπινόζα, όμως, η παθολογία είναι κοινή για όλους τους ανθρώπους. Ο δε δρόμος των αναβαθμών της γνώσης είναι ένας δρόμος ανοικτός σε κάθε άνθρωπο, που δεν οδηγεί στην κατάργηση, αλλά στην κατανόηση των παθών.

Ο Σπινόζα βεβαίως μοιράζεται την ιδέα της κοινής ανθρώπινης φύσης και με άλλους φιλοσόφους. Αποτελεί κοινό τόπο για όλους τους στοχαστές του Διαφωτισμού της Σκοτίας, ότι η ανθρώπινη φύση είναι κοινή σε όλους και ότι η πράξη κινητοποιείται από τα πάθη. Η προσέγγιση αυτή όμως μένει στο ηθικό-οικονομικό επίπεδο. Ο καθένας είναι ελεύθερος να επιχειρεί και να αντιμετωπίζεται με ισονομία από την κυβέρνηση. Από τον νομοθέτη απαιτείται φρόνηση και σοφία, όμως το πώς διασφαλίζονται αυτά παραμένει εκκρεμές, οπότε αναπαράγεται η προβληματική της «αριστοκρατικής προνομίας της γνώσης και του πνεύματος».

Η βασική αιτία της αποτυχίας των πολιτικών θεωριών των φιλοσόφων είναι η εσφαλμένη τους αντίληψη περί των παθών και η συναφής με αυτήν πρωτοκαθεδρία της ηθικολογίας επί της πολιτικής. Ανατρέχει λοιπόν ο Σπινόζα στον Μακιαβέλι, όπου βρίσκει την πολιτική και όχι ηθικολογική αξία της δημοκρατικής αρχής: η πολιτική ηγεμονία προέρχεται από τον λαό. Σωτηρία και διατήρηση της πολιτείας είναι για τον μεγάλο Φλωρεντίνο η επαναφορά της πόλης στις απαρχές της: η δημοκρατική επανίδρυση της πόλης και του κράτους.

2. Μετά την κατάρρευση της Σχολαστικής, ο προσδιορισμός του ύψιστου αγαθού (summum bonum) θεωρήθηκε ως κατεξοχήν μη φιλελεύθερη στάση, καθόσον θα περιόριζε την ελευθερία των ατόμων-μελών της κοινωνίας, τα οποία ενώνονται μέσω αρνητικού κοινωνικού δεσμού μόνον, δεσμευόμενα να μη βλάπτουν το ένα το άλλο. Μια αρνητική ηθική της επιβίωσης. Για τον Σπινόζα, όμως, «η ανθρώπινη ζωή δεν ταυτίζεται με την απουσία του θανάτου, αλλά με μια δημιουργική και χαρούμενη ζωή». Τι θα σήμαινε αυτό σε επίπεδο πολιτικής κοινωνίας; Αν διαβάσουμε το μακιαβελικό summum bonum, τη διατήρηση του κράτους (mantenere lo stato) υπό το πρίσμα της σπινοζικής προβληματικής του conatus, το mantenere θα σήμαινε να δώσουμε στην πολιτεία τη μέγιστη δύναμη να διατηρηθεί στο είναι της. Το είναι της πολιτείας είναι η multitudo, η συλλογική δύναμη των πολλών, άρα το μέγιστο αγαθό είναι ο ευρύτερος δυνατός εκδημοκρατισμός του κράτους.

Ισως έχουμε στον Σπινόζα την πρώτη χάραξη ενός δρόμου εναλλακτικού προς τον φιλελευθερισμό. Και πιθανότατα ο Σπινόζα μάς επιτρέπει να διαρρήξουμε από πολύ νωρίς την ενότητα νεωτερικότητας και φιλελευθερισμού.

Ο συγγραφέας δεν το διατυπώνει έτσι, μας παρέχει όμως τον θεωρητικό οπλισμό να το σκεφτούμε. Μας προσφέρει ο συγγραφέας ένα θεωρητικό κείμενο ευφυές, στιβαρό και εμπνευσμένο, γραμμένο με απλότητα και σαφήνεια, χωρίς εκζήτηση και επιτήδευση, όπως μόνον όσοι γνωρίζουν σε βάθος το θέμα τους ξέρουν να γράφουν.

* Αφυπ. καθηγητής Ηθικής Φιλοσοφίας, ΑΠΘ