Ενα μυθιστόρημα χωρίς τέλος

Για ν’ αρχίσεις μια κριτική αποτίμηση ενός μυθιστορήματος σαν το Φυσικό του Γκοσποντίνοφ, είναι αναγκαίο να προβάλεις την ίδια την αντίληψη του συγγραφέα του γι’ αυτό: «Αυτό το Μυθιστόρημα όμως, το αποτελούμενο από αρχές, δεν θα αφηγηθεί τίποτα από αυτά. Θα δώσει μόνο το εναρκτήριο λάκτισμα και θα είναι αρκετά διακριτικό ώστε να χωθεί στη σκιά της επόμενης αρχής και να αφήσει τους ήρωες να γνωριστούν τυχαία. Θα το ονόμαζα Φυσικό Μυθιστόρημα».

Ο Γκοσποντίνοφ, άλλοτε ως συγγραφέας-αφηγητής, άλλοτε εγκιβωτισμένος σε ήρωα του βιβλίου του και άλλοτε ως αφηγητής του κεντρικού αφηγητή, γράφει για την εμπειρία της προσπάθειας να πλάσει μια ιστορία. Το αποτέλεσμα είναι ένα υβριδικό πεζογράφημα που βρίσκεται στα όρια της αυτοβιογραφίας, του δοκιμιακού στοχασμού και της ποιητικής πρόζας. Ταυτόχρονα, πίσω από τις διάσπαρτες ιστορίες, ο αναγνώστης θα ανακαλύψει σχόλια ειρωνικής λεπτότητας και προβληματισμούς για την τέχνη τoυ μυθιστορήματος και τη μετατόπισή του από το τραγικό και υψηλό, που συντελείται μέσω μιας καθαρής πλοκής, στην οριστική απομάγευση και την ανάδειξη της μετριότητας της καθημερινότητας ως ένα πλαίσιο όπου τα συμβάντα διαθλώνται στον χρόνο παράγοντας τις διάφορες εκδοχές της πραγματικότητας.

Η πλοκή εδώ αντικαθίσταται από την αφορμή· ο αφηγητής χωρίζει με τη γυναίκα του την Εμμα, καθώς η τελευταία έμεινε έγκυος από άλλον άντρα. Επισημαίνει βέβαια ότι η σχέση τους διακρινόταν από μια ένταση που οδηγούσε σε θηριώδεις καβγάδες. Το γεγονός αυτό παραμένει χωρίς ηθικολογικό περιεχόμενο, αλλά οπωσδήποτε με συναισθηματικό και ψυχολογικό φορτίο. Παρουσιάζεται σε μικρά κεφάλαια ως συνεκτικό των ιστοριών και των στοχασμών που συγκροτούν το Φυσικό Μυθιστόρημα και διανθίζεται με μικρογεγονότα χωρίς ποτέ να εξελίσσεται. Μένει πάντα στην αρχή του, ενώ αφορά το τέλος μιας σχέσης. Προσπαθεί να το εντάξει σε μια σειρά από αρχές μυθιστορημάτων, ανάγοντας την τεχνική αυτή στην προσωκρατική φιλοσοφία προκειμένου να καταλήξει ότι, παρά την αυταξία τους, η σύνθεση αυτών των αρχών δημιουργεί μια νέα ιστορία συγκρότησης του κόσμου. Είναι η απελευθέρωση του μυθιστορήματος από τις αρχές της έκβασης ή του προορισμού.

Η απελευθέρωση αυτή τού επιτρέπει να παραθέτει δύο κεφάλαια χωρίς αρίθμηση (00) με ιστορίες για την τουαλέτα και ένα ολόκληρο κεφάλαιο, στο οποίο προβαίνει σε μια ιστορική ετυμολογική αναφορά σε σχέση με τη χρήση του καμπινέ. Η αναφορά του στο λατινικό claudo, που παραπέμπει στο κλείσιμο και στην εκτέλεση, δεν γίνεται τυχαία αλλά συνδέεται με την ευχάριστη απομόνωση του αφηγητή στο συγκεκριμένο «δωμάτιο» σε αντιδιαστολή με την παράλογη απομόνωση που βιώνει στη διάρκεια του γάμου του. Μπορεί για τον Γκοσποντίνοφ το «δωμάτιο» αυτό να μη μετασχηματιζόταν «σ’ έναν τόπο υψηλής λεπτότητας», όπως αναφέρει ο Τανιζάκι στο «Εγκώμιο της Σκιάς», αλλά στη ροή του μυθιστορήματός του σημαίνει ακριβώς την αναστολή του επιτηδευμένου και την επικύρωση της συναισθηματικής αμεσότητας με τον αναγνώστη.

Δεν πρέπει βέβαια να θεωρηθεί ότι η αμεσότητα σημαίνει και χαλαρότητα της γραφής. Αντίθετα ο Γκοσποντίνοφ προβληματίζεται έντονα για τη γραφή, την καταγωγή των λέξεων και τη σύνδεση των αρμών των νοημάτων. Τα ευρήματά του για το «βάρος των λέξεων», τον «Θεό-γλώσσα» ή για τη «Γλώσσα των έξι ημερών» αποτελούν το αλληγορικό πλαίσιο για να επισημάνει το πρόβλημα των σημείων και την αυθαίρετη ή συμβατική σύνδεσή τους με το σημαινόμενο. Στο κεφάλαιο επίσης που τιτλοφορείται «Σημείωση του συντάκτη» το επεισόδιο με τον άστεγο συνονόματο του συγγραφέα που του έστειλε το χειρόγραφο μυθιστόρημα και που τελικά εκδόθηκε με την υπογραφή του Γκοσποντίνοφ είναι ένα σχόλιο στην μπαρτική θεώρηση του «θανάτου του συγγραφέα» και στην μπεκετική απόφανση ότι δεν έχει σημασία ποιος μιλάει στο κείμενο.

Το πολύμορφο υλικό του από αποσπάσματα αναγνωρισμένων μυθιστορημάτων, θεωρίες αρχαίων φιλοσόφων για την αρχή του κόσμου, συγγράμματα φυσικής ιστορίας, βιβλία φυτολογίας, αποσπάσματα από τη Βίβλο, έμμεσες αναφορές στον Μπόρχες ή άμεσες στον Σάλιντζερ, συγκροτούν ένα εύθραυστο σύνολο γεμάτο ρωγμές που απηχεί στην προσωρινότητα και στη σχετικότητα του κόσμου· «Τίποτα πια δεν ήταν το ίδιο, τίποτα. Εκείνο το χωριό δεν υπήρχε πια. Ο κόσμος είχε απομαγευτεί. Εκείνοι οι παράξενοι άνθρωποι, οι ιστορίες των οποίων κάποτε με χαροποιούσαν, είχαν πάρει τώρα ένα σκοτεινό και βαρύ ύφος. Το χωριό σιγά σιγά τρελαινόταν».

Το «Φυσικό Μυθιστόρημα» από τις εκδόσεις «Ικαρος» είναι το πρώτο του Γκοσποντίνοφ, αλλά το δεύτερο που κυκλοφορεί στα ελληνικά σε εξαιρετική μετάφραση από τα βουλγαρικά της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου. Είχε προηγηθεί το «Περί φυσικής της μελαγχολίας» με το οποίο ο Βούλγαρος συγγραφέας συστήθηκε στο ελληνικό κοινό.

Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου διαβάζουμε ότι ο Γκοσποντίνοφ μοιράζεται μαζί μας ένα μεταμοντέρνο μυθιστόρημα. Ο μεταμοντερνισμός όμως του Γκοσποντίνοφ δεν εξαντλείται σε υφολογικές τεχνικές και παραδοξότητες ή σε αφηγηματικές εξαρθρώσεις. Δεν στοχοποιεί την παράδοση και τη γνώση του παρελθόντος, αλλά αναζητά μέσα από τη γραφή την προσωπική του αίσθηση ελευθερίας. Γι’ αυτό και το μυθιστόρημά του δεν τελειώνει ποτέ, δεν εγκλωβίζεται σε καμία χρονική συνθήκη αλλά ακόμα και στο τελευταίο του κεφάλαιο αρχίζει πάλι.