Πεζογραφία της κρίσης ή κρίσιμη πεζογραφία; (2010-2020)

Τρεις εποπτικές και νηφάλιες κριτικές φωνές (Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, Αριστοτέλης Σαΐνης και Ελένη Παπαργυρίου), με διαφοροποιημένα, ωστόσο, ερμηνευτικά και ιδεολογικά κάτοπτρα, αναλαμβάνουν να φωτίσουν ροπές και διαθέσεις μιας ανιχνεύσιμης συλλογικότητας που ξεπροβάλλει από την πεζογραφία της τελευταίας δεκαετίας (2010-2020).

Πολιτικό αφήγημα, πεζογραφία της κρίσης, λογοτεχνία του πλήθους. Από όποια πλευρά κι αν επιχειρήσεις να χαρτογραφήσεις το ρευστό και κλονισμένο τοπίο της πραγματικότητας, το ζέον υλικό της πεζογραφίας αυτής της περιόδου, φρονώ πως αναπόφευκτα οδηγείσαι σε έναν κοινό τόπο: ότι αυτά τα δέκα χρόνια, αν μη τι άλλο, δεν άλλαξε μόνο (όχι και τόσο αβίαστα) το δημόσιο αλλά και το ιδιωτικό μας βλέμμα ― πώς βλέπουμε, δηλαδή, τον εαυτό μας αλλά και τον κόσμο.

Καθώς η εισβολή μιας άγριας και ακατέργαστης πραγματικότητας μας κατέλαβε σχεδόν εξαπίνης. Τόσο ως πολίτες,όσο και ως αναγνώστες. Κι όχι μόνο. Καθώς η κοινωνική αβεβαιότητα και η οικονομική αστάθεια, εντός και εκτός συνόρων, δεν διαπότισαν μόνο τον θεματικό ορίζοντα αρκετών συγγραφέων, αλλά διαμόρφωσαν τη φόρμα και την τεχνοτροπία τους, ενεργοποιώντας μια αναγνωρίσιμη και διάχυτη πλέον ποιητική της ανησυχίας. Κι αυτό είναι, ίσως, το σημαντικότερο στοιχείο για τον μελετητή του μέλλοντος.

Η άνοδος του πολιτικού µυθιστορήµατος

Του Βαγγέλη Χατζηβασιλείου*

Η πορεία από το ιδιωτικό, την οικογένεια και το ατοµικό προς διάφορες µορφές της πολιτικοκοινωνικής πραγµατικότητας, όπως τη βλέπουµε να διαγράφεται στην ελληνική πεζογραφία των τελευταίων δεκαετιών, κορυφώνεται µε µια κατηγορία συγγραφέων που πατούν και µε τα δύο πόδια στο συλλογικό.

Αν, παρ' όλα αυτά, συγκεντρωθούµε στην πεζογραφική παραγωγή της δεύτερης δεκαετίας του αιώνα, θα διαπιστώσουµε πως τείνει να διεκδικήσει µιαν αµιγώς πολιτική βάση, βάζοντας στο κέντρο της την παράκαµψη της παραδεδοµένης αριστεροσύνης, τη διαφθορά του πολιτικού συστήµατος, τη διεθνή και την εγχώρια τροµοκρατία, τα πάθη του παρελθόντος όπως µεταφέρονται στο µεταπολιτευτικό παρόν, τη µετανάστευση και τον ρατσισµό, την άνοδο της Αριστεράς στην εξουσία, αλλά και τη σύγκρουση των ακροδεξιών οµάδων µε τον αναρχικό πόλο.

Στην παρουσίαση που ακολουθεί δεν συµπεριλαµβάνω τα αφηγήµατα ή τα µυθιστορήµατα που µιλούν για την καρδιά της κρίσης ούτε τα ιστορικά ή τα αστυνοµικά µυθιστορήµατα µε σύγχρονο πολιτικό πρόσηµο. Είναι όλα, µαζί µε τις µελλοντολογίες, τις αλληγορίες, τις δυστοπίες και ετεροτοπίες, τάσεις που οφείλουν να αποτελέσουν, λόγω της ποικιλοµορφίας και της εκτενούς τους γκάµας, θέµα ξεχωριστής µελέτης.

Στα αφηγήµατά της Και βέβαια αλλάζει! (2014) και Κάτι να αλλάξει. Μα πώς; (Κίχλη, 2019), η Αγγέλα Καστρινάκη υιοθετεί έναν ευθέως αυτοβιογραφικό λόγο, µιλώντας για το πολιτικό κλίµα της πρώιµης Μεταπολίτευσης. Ο τόνος της έµφασης δεν πέφτει τόσο στην ιδεολογία και στην πολιτική όσο στο ειδικό βάρος το οποίο θα αποκτήσει ο δεσµός προσωπικού και πολιτικού σε µια γενιά που θέλει να διεκδικήσει και να διαφυλάξει ως κόρην οφθαλµού την πίστη στις ατοµικές ελευθερίες, πηγαίνοντας κόντρα στην παραδοσιακή αριστεροφροσύνη.

Με το µυθιστόρηµα Υπουργός νύχτας (Πατάκης, 2016) του Γιώργου Σκαµπαρδώνη θα δούµε να ξεδιπλώνεται όλη η οικονοµική και κοινωνική παθολογία της Μεταπολίτευσης µέσα από το παράλογο και το γκροτέσκο: η δηµόσια διαφθορά, η µόνιµη κυβερνητική αναξιοπιστία, το ανεξέλεγκτο, χοντρό χρήµα της επαρχίας και το οργανωµένο έγκληµα των µεγάλων αστικών κέντρων.

Το Ωστικό κύµα (Πατάκης, 2016) του Νίκου Δαββέτα είναι ένα µυθιστόρηµα για τη διεθνή τροµοκρατία. Μια τεράστια έκρηξη ακούγεται στην καρδιά του Λονδίνου και ο απόηχός της φτάνει αµέσως στην Αθήνα, όπου η Δέσποινα θα µάθει πως µεταξύ των νεκρών βρίσκεται και ο γιος της, φοιτητής εδώ και κάποιον καιρό στη Βρετανία. Ελλειπτική και µε πολλά κενά σιωπής, η αφήγηση αποφεύγει προσφυώς να δώσει συγκεκριµένες απαντήσεις για τις ευθύνες του δράστη, υπενθυµίζοντας ότι η λογοτεχνία προτιµά να µην προσφέρει λύσεις, αλλά να θέτει ερωτήµατα. Με την τροµοκρατία, την ελληνική αυτή τη φορά, καταπιάνεται και ο Βασίλης Κουνέλης στο δικό του µυθιστόρηµα.

Στα Καπνισµένα ερείπια (Καστανιώτης, 2018), οι πρωταγωνιστές δεν µετατρέπονται σε αντικείµενο αποστροφής ή καταγγελίας, χωρίς εκ παραλλήλου να διεκδικούν την οποιαδήποτε πολιτική, ιδεολογική και ηθική νοµιµοποίηση. Ο συγγραφέας ανατέµνει ψυχρά τον αυταρχισµό και τον κοµπασµό της ηγεσίας των τροµοκρατών, τον τυφλό ριζοσπαστισµό, ο οποίος πνίγει κάθε ικανότητα για εξήγηση και κατανόηση, όπως και τα ποικίλα ατοµικά αδιέξοδα που ανιχνεύονται στην αντίληψη της ένοπλης επιλογής. Το πρώτο µυθιστόρηµα και τρίτο πεζογραφικό βιβλίο του Νικόλα Σεβαστάκη Ανθρωπος στη σκιά (Πόλις, 2019) αναφέρεται επίσης στην ελληνική τροµοκρατία. Η ιστορία του µπορεί να µην παραπέµπει στα αντίστοιχα µεταπολιτευτικά γεγονότα, συνοψίζει, ωστόσο, όπως και το βιβλίο του Κουνέλη, πυκνά το φαινόµενο από τη γέννησή του µέχρι και τα χρόνια κατά τα οποία ο κεντρικός ήρωας και η γενιά του αποσύρονται στο παρασκήνιο.

Στο αναπεπταµένο πεδίο της πολιτικής και της Ιστορίας ανοίγεται µε το µυθιστόρηµά του Το άκυρο αύριο (Πόλις, 2017) ο Κοσµάς Χαρπαντίδης. Παρά το διευρυµένο χρονικό του φάσµα, ο Χαρπαντίδης δεν γράφει σε καµία περίπτωση ιστορικό µυθιστόρηµα. Η αφήγησή του περνά από τις δεκαετίες του 1940 και του 1950 στην πρώτη φάση της Μεταπολίτευσης για να µεταµορφωθεί σε πορτρέτο των ηµερών µας, λειτουργώντας ως ένα συνεχές χρονικό σπιράλ: σπιράλ που θέλει να δείξει πως τα συλλογικά πάθη του παρελθόντος θα µεταγγιστούν, παρά τα όσα έχουν µεσολαβήσει, σχεδόν ακέραια στο παρόν, αποδεσµεύοντας τα ίδια ποσοστά πολιτικής βίας και κοινωνικού διαχωρισµού.

Σε παρόµοια αλλά πιο προωθηµένη γραµµή οδεύει το µυθιστόρηµα του Κώστα Κατσουλάρη που υπό τον οµηρικής προέλευσης τίτλο Στο στήθος µέσα χάλκινη καρδιά (Μεταίχµιο, 2018) ξεκινάει από τις µεταναστευτικές ροές και τις τάσεις παροπλισµού της µέσης εκπαίδευσης για να φτάσει µέχρι τις πανταχού παρούσες ρατσιστικές εκδηλώσεις, τον προπηλακισµό στα δηµόσια σχολεία και τις υπόγειες διαδροµές οι οποίες συνδέουν τους χουλιγκάνους µε εξτρεµιστικές πολιτικές οµάδες.

Το Σφάλµα συστήµατος (Καστανιώτης, 2019) του Νίκου Α. Μάντη αναπτύσσει τις περιπέτειες µιας γενιάς κοµµουνιστών και αντιεξουσιαστών, οι οποίοι γεννηµένοι κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 (ή και λίγο νωρίτερα) αρχίζουν από τις καταλήψεις στο σχολικό συγκρότηµα της Γκράβας για να καταλήξουν στους περίκλειστους θαλάµους της πολιτικής εξουσίας το 2015. Ο µυθιστοριογράφος καταφεύγει στην παρωδία, την µπαλαφάρα, τη µαύρη κωµωδία και την καρικατούρα, εν µέρει για να αποδώσει το πνεύµα της εποχής υπό παραθλασµένη γωνία και εν µέρει (πράγµα που κάνει περίπου το ίδιο) για να το φιλτράρει κριτικά για τους αναγνώστες, νεότερους ή παλαιότερους.

Ολοκληρώνω µε το µυθιστόρηµα του Τάκη Καµπύλη Γίγαντες και φασόλια (ή δεν γίνονται αυτά εδώ), Καστανιώτης, 2019, που είναι η εξιστόρηση του ελληνικού αναρχισµού και των πολλαπλών διακλαδώσεών του, σε συνδυασµό µε το ρηµαγµένο αστικό τοπίο της Αθήνας, όπου µαίνονται οι συγκρούσεις µεταξύ ακροδεξιών και αντιεξουσιαστών.

Κλείνω χωρίς συµπεράσµατα µια και είναι πολύ νωρίς για το οτιδήποτε. Το µέλλον θα δείξει πώς ακριβώς θα διαµορφωθεί µια τάση που αυτή τη στιγµή µοιάζει ιδιαίτερα δυναµική και, το κυριότερο, πολλά υποσχόµενη.

*Ο Β. Χατζηβασιλείου είναι κριτικός λογοτεχνίας στην εφηµερίδα Το Βήµα της Κυριακής.

Μια κρίσιµη πεζογραφία

Του  Αριστοτέλη Σαΐνη

«Διάλεξη είπατε, ε; Πολιτική;» […] 

Οικονοµική ύφεση, κατάρρευση του µεταπολιτευτικού οικοδοµήµατος, ευτέλεια του δηµόσιου βίου, ταξική πόλωση, τοξικό παγκοσµιοποιηµένο περιβάλλον. Η κοινωνική αβεβαιότητα εγκαταστάθηκε στην καθηµερινότητα και δεν άφησε τίποτα ανέγγιχτο, ούτε καν τις αισθητικές µας βεβαιότητες. Με αυτά τα συµφραζόµενα γράφτηκε αναγκαστικά η πεζογραφία της δεκαετίας, από τις λίγες εκφάνσεις του πολιτισµού µας που κινήθηκε προς τη συλλογική αυτογνωσία.

Αν ο Χρήστος Οικονόµου (Κάτι θα γίνει θα δεις, 2010) ανέδειξε αµέσως την οικονοµική δυσπραγία στις παρυφές του άστεως, λίγο πριν αυτή εγκατασταθεί στο κέντρο του, τότε η Δήµητρα Κολλιάκου (Το πρόσωπο του ουρανού, 2013), σε πείσµα της χρηστοήθειας των κυρίαρχων τότε αφηγηµάτων, άνοιξε γρήγορα το πλάνο: από το τοπικό στο ευρωπαϊκό, από το σύγχρονο στο παρελθόν και την Ιστορία ή τη µελλοντολογική µεγέθυνσή του. Από τις αρχές της δεκαετίας, όταν ο Μάκης Τσίτας (Μάρτυς µου ο Θεός, Κίχλη, 2013) έκανε ανάγλυφη και µε γκροτέσκο τρόπο την εγχώρια παθογένεια, µέχρι τις µέρες µας, όταν ο Χρίστος Κυθρεώτης (Εκεί που ζούµε, 2019) και ο Ιάκωβος Ανυφαντάκης (Κάποιοι άλλοι, 2019) µάς έδωσαν τα πρώτα αυτοσυνείδητα πορτρέτα ολοκληρωµένων χαρακτήρων της «χαµένης γενιάς», ο δρόµος ήταν µακρύς και γνώρισε µεγάλα σκαµπανεβάσµατα (από την κατά µέτωπο, σχεδόν αντανακλαστική ή και προσχηµατική αντιµετώπιση που δεν απέφυγε τον διδακτισµό σε πλάγιες, ωριµότερες προσεγγίσεις) και στα µισά του δρόµου µια µεγάλη κάµψη. Κατά τη γνώµη µου, το πιο επιτυχηµένο µυθιστορηµατικό χρονικό του πρώτου µισού της δεκαετίας παραµένει Το Blues της ανεργίας (2016) του Παναγιώτη Βλάχου.

Σ’ αυτό το εκρηκτικό περιβάλλον, ο χώρος της εργασίας καθίσταται εφιαλτικός [Κώστας Περούλης, Αυτόµατα (2015)], η όποια οικογενειακή γαλήνη διαταράσσεται [από το Ο καιρός της Ελλης (2012) του Θεόδωρου Γρηγοριάδη στις Ανάποδες στροφές (2019) της Πέλλας Σουλτάτου], η τροµοκρατία συγκλονίζει [Νίκος Δαββέτας, Ωστικό κύµα (2016), Ευγενία Μπογιάνου, Ακόµα φεύγει (2014)], οι άστεγοι [από το Η άκρα ταπείνωση (2015) της Ρέας Γαλανάκη στην Καινούρια µέρα του Νίκου Χρυσού (2018)] και το µεταναστευτικό δηµιουργούν κραδασµούς [Γιάννης Τσίρµπας, Η Βικτώρια δεν υπάρχει (2013)] και δοκιµάζουν τις αντοχές της κοινωνίας [Γιάννης Μακριδάκης, Ολα για καλό (2017), Κωνσταντίνος Τζαµιώτης, Το πέρασµα (2016)], ενώ, παράλληλα, τροφοδοτούν ένα ενδιαφέρον για την ελληνική προσφυγική ιστορία σε δύο από τα καλύτερα µυθιστορήµατα της περιόδου [Κάλλια Παπαδάκη, Δενδρίτες (2015), Χρήστος Αστερίου, Η θεραπεία των αναµνήσεων (2019)]. Ανάλογα κινήθηκε και το πάντα ευαίσθητο κοινωνικά ελληνικό αστυνοµικό αφήγηµα (από τον Πέτρο Μάρκαρη στην Ευτυχία Γιαννάκη και τον Μάρκο Κρητικό).

Φυσικά, είναι άλλο η πεζογραφία της κρίσης και άλλο η πεζογραφία που γράφτηκε την εποχή της κρίσης. Ωστόσο, ούτε η δεύτερη, ακόµα και όταν φαίνεται ότι φαινοµενικά στρέφεται αλλού, αναµένει ή σιωπά, έµεινε ανεπηρέαστη. Κοινή δεσπόζουσα, αυτό που ήδη ονοµάστηκε επιστροφή στο συλλογικό.

Νοµίζω ότι η παντοειδής κρίση βρίσκεται στην αφετηρία των ιστορικών καταβυθίσεων [για παράδειγµα, του Αρη Μαραγκόπουλου στον µετεµφύλιο µε το Χαστουκόδεντρο (Τόπος, 2012) ή στον γαλλικό 19ο αιώνα µε το Πολ και Λόρα (Τόπος, 2016), αλλά και η µεταπήδηση προς τη µυθ-ιστορηµατική βιογραφία της Καρολίνας Μέρµηγκα)], έτσι προκύπτει το ανανεωµένο ενδιαφέρον για τον Εµφύλιο και την Κατοχή (Μάρω Δούκα, Ελισάβετ Χρονοπούλου) ή τη Μεταπολίτευση (Νικόλας Σεβαστάκης, Ανθρωπος στη σκιά, 2019), αλλά και οι διαφυγές στη δυστοπία (Μαρία Πάουελ, Οξινη βροχή, 2013) ή την επική και πολιτική φαντασία [Ιωάννα Μπουραζοπούλου, Ο δράκος της Πρέσπας (2014, 2019)], ακόµα και την πολιτικοκοινωνική φανταστική σάτιρα (Δηµήτρης Καρακίτσος, Ζαχαρίας Σκριπ, 2019). Συνδυάζοντας πολλά από τα παραπάνω, το µυθιστόρηµα Οι τυφλοί (2017) του Νίκου Μάντη καταλαµβάνει µια εµβληµατική θέση στη δεκαετία.

Και ενώ ο παρηκµασµένος ιστός του άστεως συνεχίζει να αποσαθρώνεται προοδευτικά (Χρήστος Χρυσόπουλος, Κατερίνα Παπαντωνίου), µια οµάδα συγγραφείς στρέφονται στο τοπικό και µια νέου τύπου ηθογραφία επιστρέφει, την ίδια ώρα που άλλοι διερευνούν τις δυνατότητες του αυτοβιογραφικού χώρου. Και στις δύο περιπτώσεις, ωστόσο, οι οµίχλες της προσωπικής ή της τοπικής ιστορίας συναντούν πάλι το συλλογικό τραύµα (Ηλίας Μαγκλίνης, Είµαι όσα έχω ξεχάσει, 2019).

Στον αντίποδα αυτής της ανάγκης αυτοσυνειδησίας και επιστροφής στη µικροκλίµακα, η αναζήτηση ενός ευρύτερου πλαισίου για την ελληνική συλλογική αναπαράσταση έστρεψε την καθολικότερη µατιά κάποιων πεζογράφων στο παγκοσµιοποιηµένο περιβάλλον, όπως στις πλάγιες αυτοβιογραφικές µυθοπλασίες του Μισέλ Φάις, όπου το υπαρξιακό κενό ανοίγει για να εγκολπωθεί τον παγκόσµιο πόνο (Από το πουθενά, 2015), ενώ µετά τα βιβλία του Μιχάλη Μοδινού αρχίζει να διαφαίνεται ένα οικολογικό ενδιαφέρον, συνδυασµένο µε υπαρξιακές αναζητήσεις (Ακης Παπαντώνης, Μιχάλης Μακρόπουλος).

Πιο κοντά στις µέρες µας, το µυθιστόρηµα ιδεών επιστρατεύεται για έναν ολιστικό προβληµατισµό περί κρίσης (Αλεξάνδρα Δεληγιώργη, Οι κοιλάδες του φόβου, 2019), οι προσωπικοί κλυδωνισµοί συναντούν το συλλογικό µπροστά στην έλλειψη κάθε πολιτικής διεξόδου (Αντζελα Δηµητρακάκη, Τίνα, η ιστορία µιας ευθυγράµµισης, 2019), και το σπονδυλωτό µυθιστόρηµα γεωγραφικής περιπλάνησης Το δέντρο της υπακοής (2018) της Βασιλικής Πέτσα, παρά τη δύστροπη δόµησή του και το δύσβατο περιεχόµενό του (ή ακριβώς εξαιτίας τους), συντονίζεται απόλυτα µε το σηµερινό αδιέξοδο σε όλα τα µήκη και πλάτη του κόσµου.

Ναι: η «κρίση» έκανε επιτακτική την επιστροφή σε ένα συλλογικό, µόνο που αυτό δεν έχει σχέση πλέον µε ό,τι γνωρίζαµε ώς τώρα· γιατί η νέα εκδοχή του παράγεται στο κενό οποιουδήποτε οράµατος και ιδεολογίας και σε µια περίοδο βίαιου αναθεωρητισµού της Ιστορίας. Ο νέος ατοµικισµός από καιρό βάλλει ενάντια στις αυταπόδεικτες ηθικές αξίες της συλλογικότητας που κάποτε αναπηδούσαν αβίαστα από το κοινό πλαίσιο αναφοράς του ανθρώπου και έχει αµβλύνει τα αντανακλαστικά µας. Κανένα αφήγηµα δεν µοιάζει πειστικό, κανένα όραµα δεν εµπνέει. Η παρατεταµένη κρίση του παγκοσµιοποιηµένου καπιταλισµού αποδείχθηκε ότι δεν είναι απλώς ένα «συµβάν» που θα περάσει, αλλά µια «κολασµένη τρύπα» που, προς το παρόν, δείχνει να µεγαλώνει διαρκώς. Κάθε «ελπίδα» αποδείχθηκε φρούδα, κάθε απόπειρα αντίστασης ηττήθηκε κατά κράτος και η µόνη «κανονικότητα» αποδεικνύεται η µίζερη συνέχειά της. Εδώ, τουλάχιστον, βρισκόµαστε τώρα σε µια περίοδο οδυνηρής συνειδητοποίησης, ανοιχτή στα πάντα. Κι όµως, η ελληνική πεζογραφία συνεχίζει…

* Ο Αρ. Σαΐνης είναι φιλόλογος και κριτικός λογοτεχνίας.

Επιστροφή στο συλλογικό

Της Ελένης Παπαργυρίου

Πότε ξεκινά µια «λογοτεχνική δεκαετία»; Οχι το έτος της ηµερολογιακής της αφετηρίας. Σπάνια εµφανίζονται στεγανά οριοθετηµένες τάσεις που λαµβάνουν χώρα αποκλειστικά στο διάνυσµα δέκα ετών, ανατρέποντας αυτές που προηγήθηκαν. Η ανασκόπηση µιας λογοτεχνικής δεκαετίας είναι ίσως µια µάταιη προσπάθεια που το κέρδος της είναι καθαρά οργανωτικό. Τα χρονικά όρια µοιάζουν αυθαίρετα. Τα όρια των νέων τάσεων αποδεικνύονται πορώδη όσο και ρευστά, δεν εφάπτονται δηλαδή µε ακρίβεια στα χρονικά περιθώρια που θέτει ο ερευνητής.

Στην περίπτωσή µας, η έναρξη της δεκαετίας 2010-20 σηµατοδοτήθηκε από µια ιστορική συγκυρία που προσδιόρισε ριζικά τον χαρακτήρα της: την οικονοµική κρίση, η οποία επηρέασε καθοριστικά όλους τους τοµείς της πολιτισµικής ζωής. Προφανώς η πεζογραφία δεν θα µπορούσε να απέχει από αυτή την εξέλιξη. Οχι όµως µε την έννοια της αποκλειστικής προσήλωσης στη θεµατολογία της κρίσης, όσο µε το στίγµα µιας παράπλευρης συνέπειάς της: της επιστροφής στο συλλογικό.

Αν, εποµένως, καλούµαστε να αποµονώσουµε µια τάση στην πεζογραφία της δεκαετίας που µόλις παρήλθε, τότε αυτή είναι σίγουρα η επιστροφή στην έννοια της συλλογικότητας, που έρχεται εκ νέου στο προσκήνιο για να πλαισιώσει (και να ξεπεράσει) τις ατοµικές προσδοκίες, τα υπαρξιακά αδιέξοδα και τις προσωπικές φιλοδοξίες των λογοτεχνικών ηρώων. Μπορούµε να εντοπίσουµε όψεις του συλλογικού σε πέντε περιοχές, που λίγο-πολύ καλύπτουν το θεµατικό φάσµα της πεζογραφικής παραγωγής 2010-2020: την πολιτική εµπλοκή που απορρέει από την κρίση, τη συλλογική µνήµη µιας τοπικής κοινότητας, την παγκοσµιοποιηµένη προοπτική, τη γυναικεία ταυτότητα και την οικολογική συνείδηση.

Η πεζογραφική παραγωγή που σχετίζεται µε τις πολιτικοκοινωνικές προεκτάσεις της κρίσης αποδεικνύεται πλουσιότατη. Η δεκαετία άνοιξε µε την πλέον πολυδιαβασµένη και πολλαπλώς επιδραστική συλλογή διηγηµάτων του Χρήστου Οικονόµου Κάτι θα γίνει, θα δεις (Πόλις, 2010). Οι νουβέλες Η Βικτώρια δεν υπάρχει του Γιάννη Τσίρµπα (Νεφέλη, 2013), που συσχετίζει κριτικά συµπτώµατα φτωχοποίησης και την άνοδο του φασισµού στην Ελλάδα, καθώς και το Ενυδρείο του Γιώργου Κουτσούκου (Κίχλη, 2015), µια ενσώµατη καταγραφή συµπτωµάτων αποξένωσης που απορρέουν από την κρίση, µπορούν να χαρακτηριστούν κάποια από τα πιο γόνιµα δείγµατα της θεµατικής. Ενα από τα καλύτερα µυθιστορήµατα της δεκαετίας είναι το Μάρτυς µου ο Θεός του Μάκη Τσίτα (Κίχλη, 2013). Ο συγγραφέας επιτυγχάνει να αναδείξει µια πολύ ξεχωριστή περίπτωση ήρωα, που η µυθιστορηµατική του φωνή θα µείνει στη µνήµη µας, όπως αυτή της Ραραούς στη Μητέρα του σκύλου του Παύλου Μάτεσι (Καστανιώτης, 1990). Αλλά ταυτόχρονα επισηµαίνει και την κοινωνική παθογένεια που οδήγησε στην κρίση, χωρίς όµως να στιγµατίζει ή να µιλάει διδακτικά.

Και ενώ θα πίστευε κανείς ότι τα συµπτώµατα της οικονοµικής δυστοκίας θα έπαυαν να απασχολούν τους πεζογράφους φθίνουσας της δεκαετίας, δύο πολύ πετυχηµένα µυθιστορήµατα απέδειξαν το αντίθετο. Οι τυφλοί του Νίκου Α. Μάντη (Καστανιώτης, 2017), κορυφαία µυθιστορηµατική στιγµή της δεκαετίας, πατάει στο γεγονός της ύφεσης (µε ειδική στόχευση στο φαινόµενο της ανεργίας και στην άνοδο της Ακροδεξιάς) για να αναµοχλεύσει σε βάθος το αρχείο της ελληνικής ιστορίας από τη δικτατορία και µετά. Αντίστοιχα, ο ήρωας του πρώτου µυθιστορήµατος του Ιάκωβου Ανυφαντάκη Κάποιοι άλλοι (Πατάκης, 2019) εγκαταλείπει την Ελλάδα και τις βεβαιότητες των πρώτων (φιλόδοξων) επαγγελµατικών του χρόνων, για να ζήσει στην Πολωνία ως άνεργος σύζυγος µιας νεαρής γιατρού. Μεγάλο προσόν του κειµένου οι προσεκτικά αποτυπωµένες ψυχολογικές µετατοπίσεις του ήρωα, ενώ δεν λείπουν από την πρωτοπρόσωπη κατάθεσή του η ειρωνεία και ο κυνισµός. Σε λιγότερο στενή σχέση µε την κρίση, αλλά εξίσου ευθύβολα σε σχέση µε τον κοινωνικό της απόηχο, κινείται η πρωτοπρόσωπη αφήγηση και στο µυθιστόρηµα του Χρίστου Κυθρεώτη Εκεί που ζούµε (Πατάκης, 2019).

Η δεύτερη περιοχή που απηχεί τα όρια του συλλογικού είναι η µυθοπλαστική επίσκεψη στον τόπο καταγωγής, που τις περισσότερες φορές συνδυάζει θέµατα µνήµης µιας περιορισµένης τοπικά κοινότητας µε την αναταραχή αρχείου καταστατικών γεγονότων της ελληνικής ιστορίας. Εδώ σαφώς ξεχώρισε η συλλογή διηγηµάτων του Δηµοσθένη Παπαµάρκου Γκιακ (Αντίποδες, 2014), που ήταν, αν κρίνουµε από τον αριθµό των εκδόσεων, από τα πιο πετυχηµένα εµπορικά βιβλία της δεκαετίας. Πολλά κι εδώ τα δείγµατα, που χρησιµοποιούν ως επί το πλείστον τη µικρή φόρµα. Μεταξύ αυτών διακρίθηκαν η συλλογή διηγηµάτων Το παιδί του Γιάννη Παλαβού (Νεφέλη, 2019), ενώ το Τυχερό του Κώστα Καβανόζη (Πατάκης, 2017) συγκαταλέγεται στα αξιόλογα µυθιστορήµατα αυτής της τάσης.

Η συλλογικότητα της παγκοσµιοποιηµένης κοινότητας διερευνάται εύστοχα στο µυθιστόρηµα του Μισέλ Φάις Από το πουθενά (Πατάκης, 2015), πρώτο µέρος µιας άτυπης τριλογίας µε θέµα τις επικοινωνιακές επιπλοκές στην εποχή της ψηφιακής (µετα)νεωτερικότητας. Ο Φάις καταθέτει µικροϊστορίες ανθρώπων σε κρίση σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Ενα παραπλήσιο άνυσµα, ευρωπαϊκό αυτή τη φορά, ενδιαφέρει και την Αντζελα Δηµητρακάκη στο µυθιστόρηµα Αεροπλάστ (Εστία, 2015), όπου αναδεικνύονται αποφάσεις ατοµικές σε εποχές συλλογικών κλυδωνισµών.

Οπως σε πολλά άλλα βιβλία της Δηµητρακάκη, µε κεντρική περίπτωση το Μέσα σ’ ένα κορίτσι σαν κι εσένα (Εστία, 2009), έτσι κι εδώ τίθεται επιτακτικά το ζήτηµα του κοινωνικού ρόλου των γυναικών. Η γυναικεία ταυτότητα και η προβληµατική της πατριαρχίας συζητιούνται µε τρόπο εύγλωττο στο µυθιστόρηµα της Βίκυς Τσελεπίδου Αλεπού, αλεπού τι ώρα είναι (Νεφέλη, 2017), που σχολιάζει το θέµα της ενδοοικογενειακής βίας. Ενα πολύ αξιόλογο δείγµα αυτής της κατηγορίας, όπου το γεγονός µιας µη αµφισβητούµενης πατριαρχίας θίγει τόσο την ηρωίδα όσο και τον έφηβο γιο της, είναι η νουβέλα της Πέλας Σουλτάτου Ανάποδες στροφές (Καστανιώτης, 2019). Τέλος, µια εξαιρετική πεζογραφική στιγµή της δεκαετίας στο πεδίο αυτό είναι η συλλογή διηγηµάτων της Ελενας Μαρούτσου Οι χυδαίες ορχιδέες (Κίχλη, 2015). Ειδικό προσόν της, εκτός από την πρωτότυπη γραφή, είναι η ανάδειξη της γυναικείας σεξουαλικότητας µε όρους που εκπορεύονται από τις ίδιες τις γυναίκες.

Στην Ελλάδα, εκτός από τα δείγµατα που προανέφερα, το ζήτηµα της γυναικείας ταυτότητας, όπως κωδικοποιήθηκε µέσα από το κίνηµα #MeToo, αναµένουµε να δώσει περισσότερους πεζογραφικούς καρπούς τα επόµενα χρόνια. Το ίδιο είναι βέβαιο ότι θα συµβεί και µε την τελευταία θεµατική κατηγορία που άπτεται του συλλογικού: την αγωνία για το µέλλον του πλανήτη. Στο πλαίσιο αυτής της περιοχής, ξεχωρίζει το µυθιστόρηµα του Ακη Παπαντώνη Ρηχό νερό, σκιές (Κίχλη, 2019), που χρησιµοποιεί ως αφετηρία την πυρηνική καταστροφή του Τσέρνοµπιλ για να επεκταθεί στο ζήτηµα της µνήµης, ενώ αίσθηση προκάλεσε το δυστοπικό κλίµα σε µια κατεστραµµένη από γεωτρήσεις περιοχή των Ιωαννίνων στη νουβέλα Μαύρο νερό του Μιχάλη Μακρόπουλου (Κίχλη, 2019).

* Η Ελ. Παπαργυρίου είναι επίκουρη καθηγήτρια νεοελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήµιο Πατρών.