Περί Χάους

-Χάος είναι η πρώτη υπόσταση,  η πρώτη κατάσταση του κόσμου, στη Θεογονία του Ησιόδου.  Το Χάος ταυτίζεται με το άπειρο διάστημα, την άβυσσο, το άπειρο σκοτάδι.

-Ο Ησίοδος ζητά με αγωνία, από τις Μούσες, τις κόρες του Δία, που όλα τα γνωρίζουν να του εκμυστηρευτούν την τάξη της δημιουργίας. Ποιο γεγονός έγινε πρώτο- πρώτο στον κόσμο; Ποια είναι η πρώτη  κατάσταση που δημιουργήθηκε; Ποια είναι η σειρά των πραγμάτων; Οι Μούσες με βεβαιότητα του λένε: Στην πρωταρχή της πρωταρχής γεννήθηκε το Χάος κι έπειτα η ευρύστερνος η Γαία η μητέρα που κατοικούν θεοί, θνητοί κι όλα της γης τα όντα.

Αναξαγόρας, 55: τὰ μὲν ἄλλα παντὸς μοῖραν μετέχει, νοῦς δέ ἐστιν ἄπειρον καὶ αὐτοκρατὲς καὶ μέμεικται οὐδενὶ χρήματι, ἀλλὰ μόνος αὐτὸς ἐπ᾽ ἐωυτοῦ ἐστιν.
Τα  μεν άλλα συμμετέχουν παντού. Ο Νους όμως είναι άπειρος και αυτάρκης. Δεν συνδυάζεται με τίποτα αλλά είναι μόνος και αυτοδημιούργητος.
Αναξαγόρας: Πάντα χρήματα ην ομού. Είτα ο νους ελθών αυτά διεκόσμησε. Ο Νους σαν έφτασε έφερε τάξη στο Χάος.
Αναξαγόρας (DΚ Β12.12) «…καί όσα γε ψυχήν έχει... πάντων νους κρατεί»

Φρήντριχ Νίτσε: Το χάος γεννά την τάξη.

Σχόλιο: Πριν 1 -2 εκατομμύρια χρόνια ο άνθρωπος στάθηκε στα δυο του πόδια. Έγινε Homo Erectus ( άνθρωπος όρθιος).  Άρχισε να χρησιμοποιεί  εργαλεία και όπλα από λίθους και οστά. Χρησιμοποίησε την φωτιά για να καλυτερέψει τις συνθήκες που ζούσε. Δεν ήταν πια ένα ζώο χωρίς σκέψη. Ένα φωτάκι άναψε στη ζωή του. Με την ευφυΐα του «τακτοποιούσε το Χάος» Περνούσαν τα χρόνια, οι αιώνες, οι χιλιετίες και αυτός όλο και έφτιαχνε καλύτερα εργαλεία και όπλα. Και το μυαλό του δούλευε και το «χάος» λιγόστευε. Πάνω από ένα εκατομμύριο χρόνια χρειάστηκαν για να περάσει από τους λίθους στα μέταλλα: Χρυσός, άργυρος και κυρίως χαλκός και σίδηρος. Ο Νους του ανθρώπου είχε επικρατήσει στο Χάος. Το Χάος όμως είναι ατέλειωτο και συνεχώς αναπλάθεται και αναπαράγεται. Έχει όμως ηττηθεί από τον Νου του ανθρώπου όπως υπογράμμισε ο φιλόσοφος Αναξαγόρας: Πάντων νους κρατεί.

Κωστής Παλαμάς, « Οι χαιρετισμοί της Ηλιογέννητης», Από το τραγούδι του Ήλιου. απόσπ.
Δείχνεις κάτι από τη χάρη
του όμορφου παιδιού·
κάτι κλεις που αγριαστράφτει
μες στο Χάος του νου.
Κώστας Καρυωτάκης,
Ποίημα « Φύγε, η καρδιά μου νοσταλγεί», από τα « Ελεγεία και Σάτιρες», 1927.

Φύγε κι άσε με μοναχό, που βλέπω να πληθαίνει
απάνω η νύχτα, και βαθιά να γίνονται τα χάη.
Ούτε του πόνου η θύμηση σε λίγο πια δε μένει,
κι είμαι άνθος που φυλλορροεί στο χέρι σου και πάει.
Φύγε καθώς τα χρόνια κείνα εφύγανε, που μόνον
μια λέξη σου ήταν, στη ζωή, για μένα σαν παιάνας.
Τώρα τα χείλη μου διψούν το φίλημα της μάνας,
της μάνας γης, και ανοίγονται στο γέλιο των αιώνων.
Φύγε, η καρδιά μου νοσταλγεί την άπειρη γαλήνη!
Ταράζει και η ανάσα σου τα μαύρα της Στυγός νερά,
που με πηγαίνουν, όπως είμαι ναυαγός,
εκεί, στο απόλυτο Μηδέν, στην Απεραντοσύνη.

Σχόλιο: Ο Κώστας Καρυωτάκης, ένα χρόνο πριν αυτοκτονήσει στα 32 του χρόνια, γράφει αυτό το ποίημα που θα μπορούσε να είναι ο δικός του, προσωπικός ορισμός του Χάους.

Άθως Δημουλάς. Από τη συλλογή « Χωρίς Τίτλο», 1956.

Ταξίδι.
Περιπλάνησεις επιχείρησα
ως την άκρη του κόσμο
από περιέργεια προς το χάος.
Το χάος μου έφερε σαγήνη μεγάλη
κι εντός μου αντιστράφηκαν οι ρόλοι
το χάος μου φάνηκε κατάλληλο
κι ο κόσμος που εγνώριζα
στεγνός, μακρινός.

-Bob Dylan: Δέχομαι το χάος. Δεν είμαι σίγουρος αν με δέχεται αυτό.

-Χάος (πρωτότυπος τίτλος: Kaos) είναι ιταλική ταινία των αδελφών Ταβιάνι του 1984. Το σενάριο  βασίστηκε σε διηγήματα του Λουίτζι Πιραντέλο.

-Ζοζέ Σαραμάγκου: Το χάος είναι απλώς μια τάξη που περιμένει να αποκρυπτογραφηθεί.

Η θεωρία του χάους ανήκει στα Μαθηματικά αλλά απλώνει τα χαοτικά της πεδία σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, των συναισθημάτων και όλων των επιστημών. Ο γλύπτης Μπρανκούζι υπογράμμισε: Η απλότητα είναι χαοτική πολυπλοκότητα που έχει μπει σε τάξη. Η γλυπτική του ακολούθησε αυτόν τον αποφθεγματικό ορισμό. Ο ζωγράφος Balthus είπε: Η ζωγραφική είναι το πέρασμα από το χάος των συναισθημάτων στην τάξη του εφικτού. Ο Σάμουελ Μπέκετ υπογράμμισε: Ο καλλιτέχνης πρέπει να βρει μια φόρμα ( μια μέθοδο, έναν τρόπο) για να τακτοποιήσει τη χαώδη ακαταστασία. Αυτός είναι ο σκοπός του καλλιτέχνη τώρα. Και ο φιλόσοφος Τεοντόρ Αντόρνο: Ο σκοπός της τέχνης σήμερα είναι να φέρει το χάος στην τάξη.

Οι μεγαλοφυείς, καινοτόμοι, επαναστάτες καλλιτέχνες, αλλά και επιστήμονες, φιλόσοφοι, λογοτέχνες μπορούν, ή προσπαθούν, να ελέγχουν το χάος και την πολυπλοκότητα. Είναι πολύ ευκολότερο να ελέγχεις και να εντάσσεσαι και να δημιουργείς στην τάξη. Το Φαινόμενο της Πεταλούδας είναι βασική αρχή του Χάους: Μια πεταλούδα που χτυπά τα φτερά της στην οδό Τάρας στον Μπρούμη του Ηρακλείου Κρήτης μπορεί να προκαλέσει ανεμοστρόβιλο στην Χιλή. ( παραλλαγή).

Το σύμπαν βρισκόταν σε Χάος μετά τη Μεγάλη Έκρηξη (Bing Bang) με την οποία  ξεκίνησε η δημιουργία του Κόσμου. Πριν απ` αυτή τη διαπίστωση η επιστημονική κοινότητα είχε αποδεχθεί  ότι το Χάος προϋπήρχε του Bing Bang. Ήταν μια άμορφη μάζα πριν τη δημιουργία του Σύμπαντος. Το χάος υπήρχε και πριν και μετά το Bing – Bang. Ύπάρχει παντού αλλά χάνει συνεχώς έδαφος από την κύρια αντίπαλο του που είναι η ανθρώπινη ευφυία.

Η επιστήμη του Χάους μελετά τις καταστάσεις που οδηγούν από το άμορφο στη μορφή, από το τυχαίο στο προβλέψιμο, από το απρόβλεπτο στο προβλέψιμο, από την αταξία στην τάξη. Από το  χάος στο μη χάος.

Σε αυτό το χαοτικό σύστημα, μικρές αλλαγές μπορούν να προκαλέσουν αποτελέσματα μεγάλης κλίμακας. Ένα συνηθισμένο παράδειγμα είναι το «φαινόμενο της πεταλούδας» - Μια πεταλούδα χτυπά τα φτερά της στη Βραζιλία και αυτό προκαλεί  ανεμοστρόβιλο στο Τέξας.

Το χάος αντιστέκεται: Κοντινές, συγγενικές, παραπλήσιες καταστάσεις στο παρόν εξελίσσονται γρήγορα σε διαφορετικές καταστάσεις μεταξύ τους. Το παρόν καθορίζει το μέλλον, αλλά η προσέγγιση του παρόντος δεν προσδιορίζει κατά προσέγγιση το μέλλον.

Το Χάος φοβάται και τρέμει αλλά και ετοιμάζει την άμυνα του ,απέναντι στην Τεχνητή Νοημοσύνη που έχει ήδη κάνει τα πρώτα άλματα στην ψηφιακή αντιγραφή της υπάρχουσας ανθρώπινη γνώσης. Ένα από τα παιδιά της Τεχνητής Νοημοσύνης, όπως οι Κβαντικοί Υπολογιστές που εμφανίστηκαν στο πεδίο της έρευνας φέτος ( 2024) ίσως μειώσουν πολύ την απροσμέτρητη επιφάνεια του Χάους.

1*. Αρχιτέκτων. Ιστορικός Αρχιτεκτονικής. Ιστορικός Τέχνης.
2*. Στους αγαπημένους: Ιωάννα – Μαρίνα, Ειρήνη, Κωνσταντίνο, Χαράλαμπο, Νικόλα.