Η Φιλοσοφία του Δικαίου του 20ού αιώνα σημαδεύτηκε από τέσσερις νομικούς: τον Aυστριακό Χανς Κέλσεν, τον Αγγλο Χέρμπερτ Χαρτ, τον Αμερικανό Ρόναλντ Ντουόρκιν και τον Ισραηλινό Γιόζεφ Ραζ. Ο Ραζ, ο τελευταίος μεγάλος φιλόσοφος αυτής της γενιάς, δίδαξε στην Οξφόρδη για το μεγαλύτερο μέρος της καριέρας του και πέθανε πρόσφατα σε ηλικία 83 ετών. Η μεγαλύτερη επιστημονική συνεισφορά του ήταν η σύνδεση του νόμου και της νομικής αυθεντίας [legal authority] με τον πρακτικό λόγο.
O Ραζ συνέχισε το πρόγραμμα του νομικού θετικισμού του Κέλσεν και του Χαρτ. Οι θετικιστές υποστηρίζουν ότι το περιεχόμενο και η ισχύς του νόμου δεν εξαρτώνται από ηθικές προκείμενες ή επιχειρήματα. Ωστόσο, αντίθετα με τον Κέλσεν, ο Ραζ δεν βάσισε αυτή την ηθική αδιαφορία του νόμου σε κάποια μορφή ηθικού υποκειμενισμού ή σχετικισμού. Αντίθετα, ο Ραζ υποστήριξε συστηματικά την αντικειμενικότητα της ηθικής και του πρακτικού λόγου: χρειαζόμαστε τον νόμο ακριβώς επειδή έχουμε αντικειμενικούς λόγους να πράττουμε.
Ο λόγος ύπαρξης του νόμου, με άλλα λόγια, είναι να υπηρετεί τον ορθό πρακτικό λόγο. Αυτό ήταν ένα κεντρικό επιχείρημα του σημαντικότερου βιβλίου του Ραζ, το «The Morality of Freedom».
Μοιάζει με παράδοξο ότι ένας θετικιστής υποσκελίζει τον νόμο στον πρακτικό λόγο ή μάλλον στους πρακτικούς λόγους, δηλαδή τους αντικειμενικούς λόγους που έχουμε να κάνουμε πράγματα -να κάνουμε αξιόλογες επιλογές, να φέρνουμε σε πέρας ορθολογικά πλάνα ζωής κ.λπ. Αλλά η θέση είναι απόλυτα συνεπής.
Στο πλαίσιο αυτού του επιχειρήματος ο Ραζ ανακάλυψε ότι η έννοια της νομικής αυθεντίας συνεπάγεται λόγους δεύτερης τάξης, δηλαδή λόγους να πράττουμε για λόγους καθώς και λόγους να αντικαθιστούμε τους δικούς μας πρακτικούς συλλογισμούς με τους συλλογισμούς της αυθεντίας. Μπορεί να πετύχω καλύτερα αυτό που έχω ανεξάρτητο λόγο να κάνω αν το κάνω ακολουθώντας την αυθεντία και όχι τον δικό μου πρακτικό συλλογισμό. Αρκεί η αυθεντία να υπηρετεί καλύτερα τους λόγους που ήδη έχω.
Ετσι ακόμα και μια κοινωνία αγγέλων χρειάζεται την πρακτική αυθεντία για λόγους που σχετίζονται με προβλήματα συλλογικής δράσης και εξειδικευμένης γνώσης.
Πώς όμως πράττω αυτόνομα αν κάνω αυτό που μου λένε επειδή μου το λένε; Εδώ η ατομική αυτονομία μοιάζει να συγκρούεται με τις απαιτήσεις της πρακτικής αυθεντίας, ακόμα κι αν αυτό που απαιτείται προάγει τους σκοπούς μου. Από αυτό προκύπτει ότι η ατομική αυτονομία είναι ασύμβατη με τη νομική αυθεντία και άρα με την κρατική εξουσία. Αυτό είναι, συνοπτικά, το επιχείρημα του φιλοσοφικού αναρχισμού.
Ομως ο φιλοσοφικός αναρχισμός είναι λανθασμένος. Ο Ραζ έδειξε ότι η πρακτική αυθεντία όχι απλώς δεν συγκρούεται με την ατομική αυτονομία, αλλά η πρώτη μπορεί να είναι έκφραση της δεύτερης.
Αν, για παράδειγμα, έχω λόγο να περάσω απέναντι εύκολα και χωρίς ρίσκο, τότε θα πετύχω τον σκοπό μου καλύτερα αν κάνω αυτό που μου λέει ο τροχονόμος. Μάλιστα, δεδομένου του λόγου που έχω να περάσω απέναντι, έχω λόγο να κάνω αυτό που λέει ο τροχονόμος επειδή το λέει, στον βαθμό που η αντικατάσταση του δικού μου συλλογισμού από τον δικό του θα με βοηθήσει να πράξω καλύτερα για τους λόγους που ήδη έχω. Με άλλα λόγια, ένας τρόπος να πράξω αυτόνομα είναι να πράξω για λόγους δεύτερης τάξης υιοθετώντας τον τροχονομικό συλλογισμό.
Σε αυτή την περίπτωση, λέει ο Ραζ, ο τροχονόμος έχει νομιμοποιημένη πρακτική αυθεντία. Και αυτή η μορφή επιχειρηματολογίας με τη σειρά της μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη δικαιολόγηση διάφορων δημοκρατικών θεσμών πέρα από την κρατική εξουσία.
Αλλά η φιλοσοφική διάνοια του Ραζ δεν περιοριζόταν σε ζητήματα πολιτικής και δικαιικής φιλοσοφίας. Η επιστημονική συνεισφορά του εκτεινόταν από την οντολογία και επιστημολογία του πρακτικού λόγου μέχρι την ηθική φιλοσοφία. Ως διδακτορικός φοιτητής πήγαινα στο σεμινάριο Ηθικής Φιλοσοφίας που έδινε ο Ραζ στο κολέγιο Balliol της Οξφόρδης. Σε ένα από αυτά μίλαγε για ηθικά προβλήματα σχετικά με τη γήρανση και τον θάνατο.
Εκεί υποστήριζε, μεταξύ άλλων, ότι η ζωή κάποιου μπορεί να γίνει καλύτερη αν πεθάνει καλύτερα. Αρα κάποιος μπορεί εύλογα να προετοιμαστεί για τον θάνατό του, όπως προετοιμάζεται για την ολοκλήρωση ενός σεμιναρίου ή μιας γαμήλιας τελετής. Στο τελευταίο σεμινάριο του έκανα μια πρόχειρη ερώτηση, στην οποία ο Ραζ απάντησε «αυτό είναι απλώς έκφραση διαφωνίας, δεν συνιστά ένσταση». Και προχώρησε στην επόμενη ερώτηση. Μετά την ολοκλήρωση του σεμιναρίου, όταν επέμεινα, μου είπε ότι δεν είχα προετοιμαστεί σωστά. Μου πήρε ώρα να καταλάβω ότι δεν αναφερόταν μόνο στην αξία ενός σεμιναρίου, αλλά στην αξία μιας ζωής.
* αναπληρωτής καθηγητής στην Πρακτική Φιλοσοφία στο Erasmus University Rotterdam, Ολλανδία
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας