Ενα από τα εννοιολογικά εργαλεία που χρησιμοποιεί ο Ιταλός φιλόσοφος Τζόρτζιο Αγκάμπεν, προκειμένου να ανατέμνει την πραγματικότητα της νεωτερικότητας και την παραγωγή της γυμνής ζωής, είναι η «ανθρωπολογική μηχανή». Η έννοια περισσότερο υπονοείται στο Ο,τι απομένει από το Αουσβιτς, μολονότι συνιστά τον άξονά του, αλλά βρίσκει τη σαφή εκδίπλωσή της στο Ανοιχτό. Ο άνθρωπος και το ζώο.
Τι είναι όμως η ανθρωπολογική –ή ανθρωπογενετική– μηχανή; Είναι ένας μηχανισμός –ή μία διάταξη– υλικών και συμβολικών σχέσεων που από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, με τη συμβολή επιστημών και φιλοσοφίας, δεν έχει πάψει να διαχωρίζει το ανθρώπινο από το μη ανθρώπινο. Η λειτουργία της μηχανής είναι αμφίπλευρη, καθώς αποφασίζει τι (εντός του ανθρώπου) ανήκει στον άνθρωπο και τι στο ζωικό, όπως επίσης τι (έξω από τον άνθρωπο) ανήκει στον ίδιο ή θα πρέπει να ριχτεί στο ζωικό βασίλειο, αφού αποκτάμε ανθρώπινη φύση αποκλείοντας κάτι ή κάποιον από αυτή τη συνθήκη, αρχής γενομένης από τα ζώα.
Η οντολογική και επιστημολογική τομή μεταξύ ζωότητας και ανθρωπινότητας συνέβαλε στην εδραίωση μιας εικόνας του ανθρώπου μέσω της ανάδειξης ιδιοτήτων που θα τον διέκριναν από τον υπόλοιπο έμβιο κόσμο. Για τη νομιμοποίηση της διαχωριστικής γραμμής επινοούνταν κάθε φορά ιδιότητες οι οποίες παρά τη μετατόπιση της τομής θα φρόντιζαν να παραμένει αγεφύρωτη. Η αποσύνδεση της ζωότητας από την ανθρωπινότητα είναι τεχνητή και ιστορικά καθορισμένη, όπως εξάλλου οι κατηγορίες μέσω των οποίων συντελείται η κατασκευή αυτής της ειδικής οντολογίας της ζωής. Η ανθρωπολογική μηχανή παράγει ρήξεις, διχοτομίες, αντιπαραθέσεις, φροντίζοντας σε κάθε εποχή να αντιστοιχεί ένας ορισμός του ανθρώπου που να δικαιολογεί την παρουσία του μεταξύ των όντων, αν όχι στο κέντρο των όντων: ο άνθρωπος είναι πάντα ζώο συν κάτι ακόμη, ενώ ο δεύτερος όρος της σύγκρισης ορίζεται μέσω της στέρησης· το ζώο έχει πάντα κάτι λιγότερο από τον άνθρωπο, στερείται γλώσσας, αυτοσυνείδησης κ.ά.
Η ανθρωπολογική μηχανή δεν είναι τόσο αθώα όσο θα πιστεύαμε, καθώς με μια σειρά αποκλεισμών και συμπεριλήψεων δημιουργεί ιεραρχικές δομές, ζωές άξιες να βιωθούν και ζωές που μπορούμε να εξαλείψουμε χωρίς τύψεις: διαχωρίζοντας (εντός του ανθρώπου) το αυθεντικά ανθρώπινο από το ζωικό, δημιουργεί κατηγορίες-ομάδες που υποβιβάζουμε στο επίπεδο του ζώου (τον «εβραίο-ποντικό» και τον «μετανάστη-πίθηκο») και που μπορούμε να στερήσουμε από βασικά δικαιώματα. Η ιεραρχική κατάτμηση μεταξύ ανθρώπου και πολίτη συντελεί ώστε η γυμνή ζωή να έχει μετατοπιστεί από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης στις βάρκες που βυθίζονται στα νερά της Μεσογείου. Ο περίφημος ανθρωπισμός οδήγησε στα κρεματόρια, γιατί γινόμαστε άνθρωποι καταδικάζοντας στη σφαίρα του μη ανθρώπινου καθετί άλλο, εμποδίζοντας κάποιον άλλον να γίνει και αυτός άνθρωπος.
Ο Αγκάμπεν δείχνει ότι η ανθρωπολογική μηχανή, που αρχικά δημιουργεί το ζώο, στη συνέχεια υποβαθμίζει στην κατηγορία «ζώο» όποιες ανθρώπινες υπάρξεις θεωρεί υποδεέστερες. Είναι ο ίδιος δρόμος που οδηγεί στα σφαγεία και στο Αουσβιτς. Στα γδαρμένα σώματα των κρεοπωλείων και στη γυμνή ζωή των στρατοπέδων συγκέντρωσης αποκορυφώνεται η αποτελεσματικότητα της παροξυσμικής ανθρωπογενετικής μηχανής, η οποία παράγει τόσο τους εβραίους και τους «λαθρομετανάστες» όσο και τα ζώα προς σφαγή: τη γυμνή ζωή σε όλες τις μορφές της.
Η ανθρωπολογική μηχανή έρχεται να επιβεβαιώσει με τον πλέον ξεκάθαρο τρόπο ότι η αναζήτηση ενός ορισμού του ανθρώπινου ζώου είναι όχι μόνο καταδικασμένη να αποτύχει από οντολογική άποψη, αλλά και πολιτικά εξαιρετικά επικίνδυνη, αφού η πίστη στην κάθετη διάκριση ανθρώπινου/ζωικού, που συνιστά το θεμέλιο της δυτικής σκέψης, καθίσταται το κυριότερο εμπόδιο για την επεξεργασία μιας μετανθρωπιστικής έννοιας της σχέσης και της κοινότητας.
Στον βαθμό που η ανθρωπολογική μηχανή λειτουργεί ταυτόχρονα και εξίσου μέσα στον άνθρωπο και έξω από αυτόν, παράγοντας γυμνή ζωή όχι μόνο στον ανθρώπινο, αλλά σε ολόκληρο τον έμβιο κόσμο, θα πρέπει να αντιληφθούμε πως τo πρόβλημα των δικαιωμάτων των ζώων δεν αφορά μόνο τα μη ανθρώπινα ζώα. Πλανώνται όσοι θεωρούν πως μπορούν να ασχοληθούν με την ευημερία των υπόλοιπων ζώων δίχως να φροντίζουν για εκείνη των ανθρώπινων ζώων· δεν αντιλαμβάνονται ότι είναι η ίδια λογική που συνδέει τη φρίκη του σφαγείου και την εκμετάλλευση των ανθρώπων και πως είναι ο ίδιος –υλικός και συμβολικός– μηχανισμός που συνδέει το σφαγείο και το κρεματόριο: η εκμετάλλευση του ζώου είναι το παράδειγμα και το μοντέλο και της ανθρώπινης εκμετάλλευσης.
Αυτός είναι ο λόγος που το ζητούμενο δεν είναι να βρούμε μία λιγότερο ολέθρια εκδοχή της ανθρωπολογικής μηχανής, αλλά να τη σταματήσουμε εντελώς. Είναι ενδεικτικό ότι Το ανοιχτό ξεκινά και ολοκληρώνεται με μεσσιανικές εικόνες όπου άνθρωποι και ζώα, το ζωικό και το ανθρώπινο εντός και εκτός του ανθρώπου, έχουν συμφιλιωθεί. Αυτό είναι επίσης το αίτημα της νέας φιλοσοφίας και της «κοινότητας που έρχεται», των ανθρώπινων και των υπόλοιπων όντων…
* διδάκτορας Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας