Το νέο πρόβλημα της Ελλάδας: μεταδημοκρατία

Ενα θεμελιώδες χαρακτηριστικό της εποχής μας όσον αφορά την πολιτική συγκρότηση των σύγχρονων κοινωνιών είναι το εξής: οι κίνδυνοι που απειλούν τις σύγχρονες δημοκρατίες, δεν προέρχονται από «εξωθεσμικούς παράγοντες» (βλ. στρατός, ανάκτορα κ.ά.), αλλά ελλοχεύουν στην εσωτερική δομή και λειτουργία της ίδιας της δημοκρατίας.

Αναφέρω ενδεικτικά δύο παραδείγματα: την περίπτωση της Ουγγαρίας και την περίπτωση της Ιταλίας. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις, ενώ λειτουργεί τυπικά η δημοκρατία, τα πολιτικά συμβάντα λαμβάνουν χώρα εντός άλλων μηχανισμών και διαδικασιών. Δεν είναι στις θεωρητικές προθέσεις μου να αναλύσω την Ουγγαρία και την Ιταλία ως πολιτικές κοινωνίες, οι οποίες αντιμετωπίζουν ουσιαστικά προβλήματα δημοκρατίας.

Στη σύντομη αυτή πολιτική μου παρέμβαση θα επιδιώξω όχι να εντοπίσω φανταστικούς κινδύνους, οι οποίοι απειλούν την ελληνική δημοκρατία, αλλά να καταδείξω (κατά τον πλατωνικό ορισμό της δείξεως) ποιες είναι εκείνες οι διαδικασίες και εκείνοι οι μηχανισμοί, οι οποίοι πραγματικά υπονομεύουν τη δημοκρατία μας. Και επομένως το νέο πολιτικό πρόβλημα σήμερα δεν είναι η κατάλυση της δημοκρατίας και η κατάργηση της πολιτικής κοινωνίας (όπως συνέβη στη φάση της δικτατορίας: 1967-1974), αλλά το γεγονός ότι η Ελλάδα ως πολιτική κοινωνία ζει σε ένα «μεταδημοκρατικό» καθεστώς.

Οι συνθήκες για τη «μεταδημοκρατία» στον τόπο μας διαμορφώθηκαν στα πρώτα χρόνια της οικονομικής κρίσης και το τελευταίο διάστημα, με την ανάδειξη της Νέας Δημοκρατίας ως κυβέρνησης και του κ. Μητσοτάκη ως πρωθυπουργού της χώρας ριζώνουν, αποκτούν βαθιές ρίζες. Ενώ θα περιμέναμε ως πολίτες μετά το τέλος των τεχνοκρατικών μνημονίων να αποκτήσει η πολιτική και πάλι τη θέση που της αξίζει, βρισκόμαστε μπροστά σε ένα πολιτικό φαινόμενο, το οποίο ο συνάδελφος Κόλιν Κράουτς (Colin Crouch) ονομάζει «μεταδημοκρατία».

Περί τίνος ακριβώς πρόκειται; Αναφέρω τρεις προτάσεις από το βιβλίο του Κράουτς, για να μπορέσουμε να προσανατολιστούμε στην έρευνά μας και για να κρίνει ο αναγνώστης εάν η θέση μου, σύμφωνα με την οποία το πολιτικό πρόβλημα σήμερα στον τόπο μας είναι η «μεταδημοκρατία», είναι ορθή από θεωρητικο-πολιτικής απόψεως.

• Πρώτη πρόταση: Στο μεταδημοκρατικό καθεστώς «οι οικονομικώς ισχυροί χρησιμοποιούν εργαλεία με τα οποία επιβάλλουν την ισχύ τους, ενώ ο δήμος αποδυναμώνεται».
• Δεύτερη πρόταση: «Ολα τα συστατικά μέρη της δημοκρατίας επιβιώνουν, ωστόσο οι πολίτες περιορίζονται στον ρόλο παθητικών και χειραγωγημένων ατόμων».
• Τρίτη πρόταση: «Η πολιτική και η κυβέρνηση επανέρχονται στον έλεγχο των προνομιούχων ελίτ με τον τρόπο που χαρακτηρίζει την προδημοκρατική εποχή».

Οι τρεις αυτές προτάσεις του Κράουτς είναι αναλυτικές και περιγράφουν το πολιτικό φαινόμενο της εποχής μας. Και έχω την εντύπωση ότι όλοι οι πολίτες με στοιχειώδη εκπαίδευση, αντιλαμβάνονται ότι οι τρεις αυτές προτάσεις περιγράφουν το ελληνικό πολιτικό πρόβλημα σήμερα. Παρ’ όλα αυτά θα μου επιτρέψουν οι αναγνώστες να επιχειρήσω ως πολιτικός φιλόσοφος μία ερμηνευτική ανασυγκρότηση του προβλήματος. Υποστηρίζω, λοιπόν, ότι όταν μία πολιτική κοινωνία κατά την άσκηση της πολιτικής εξουσίας δεν εμπιστεύεται το Κοινοβούλιο, ούτε αναγνωρίζει το κύρος των εκλεγμένων κυβερνητικών αξιωματούχων, τότε ανακύπτουν δομικά προβλήματα σχετικά με τη συγκρότηση και τη λειτουργία της.

Η τεχνοκρατική «κυβέρνηση» του κ. Παπαδήμου λειτούργησε ως μεταδημοκρατικός κυβερνητικός θεσμός για να εξασφαλίσει τις εγγυήσεις των δανειστών. Την εποχή εκείνη ήταν που η Ελλάδα, με τυπική κοινοβουλευτική πράξη (το ίδιο το ελληνικό κοινό αποφάσισε), ιδρύθηκε ως «κράτος χρέους» και υπονόμευσε την ταυτότητά της ως σύγχρονου δημοκρατικού κράτους δικαίου. Μεσολάβησε από τότε μέχρι σήμερα η διακυβέρνηση της χώρας από τον ΣΥΡΙΖΑ και το «τέλος των μνημονίων». Αυτό το «τέλος των μνημονίων» -επιτέλους θα πρέπει όλοι μας να το παραδεχτούμε- είναι πολιτικό έργο του ΣΥΡΙΖΑ κάτω από αντίξοες συνθήκες νεοφιλελευθερισμού.

Αλλά ας επανέλθουμε στην ανάλυσή μας σχετικά με το ζήτημα: Πόσο μεταδημοκρατική είναι η κυβερνητική εξουσία του κ. Μητσοτάκη; Τόνισα και προηγουμένως ότι στη νέα πολιτική εποχή μας, η δημοκρατία ως καράβι δεν θα προσκρούει πάνω σε σκοπέλους, όπως συνέβαινε παλαιότερα με τους «εξωθεσμικούς παράγοντες», αλλά θα υπονομεύεται επειδή δεν βλέπει τους υφάλους. Αλλά αναρωτιέμαι πάλι τι λέω: Κανείς από εμάς δεν βλέπει το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα (βλ. ΔΝΤ και άλλους ιδιώτες επενδυτές) και τον ρόλο του στη συγκρότηση και τη λειτουργία των σύγχρονων πολιτικών κοινωνιών;

Στο σύγχρονο μεταδημοκρατικό καθεστώς συμβαίνουν δύο πράγματα:

Πρώτον, η θεμελιώδης αρχή της αντιπροσώπευσης ισχύει σε τυπικό επίπεδο ως διαδικασία νομιμοποίησης για την άσκηση της πολιτικής εξουσίας. Αλλά η ίδια η άσκηση της πολιτικής εξουσίας ανατίθεται μέσω της επιρροής των ισχυρών οικονομικά κοινωνικών ομάδων σε φαραωνικούς θεσμούς τύπου «επιτελικό κράτος».

Και, δεύτερον, η περίφημη «πολιτική κρίση» (Urteil), την οποία ερεύνησε μεθοδικά η Χάνα Αρεντ (Hannah Arendt), έχει πεταχτεί στο «καλάθι των αχρήστων». Επειδή αυτό το δεύτερο θεμελιώδες χαρακτηριστικό του μεταδημοκρατικού καθεστώτος συνιστά όχι τον ύφαλο αλλά τον σκόπελο που θα βυθίσει την πολιτική στον ωκεανό της τεχνοκρατίας θα το αναλύσουμε σε επόμενη παρέμβασή μας.

*καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης