Η επικινδυνότητα είναι μια επικίνδυνη έννοια

Οι στιγμές κρίσης συνιστούν ένα πρόσφορο έδαφος για να ξανασκεφτούμε κατασκευασμένες «αλήθειες» που θεωρούσαμε δεδομένες.

Η ελευθερία είναι αξία αλλά και ιδέα. Και όπως όλες οι ιδέες, ξεκινάει με τη γλώσσα και τις λέξεις. Αυτές που προβάλλονται και αυτές που απαλείφονται.

Θα σταθώ στη σημασία της κατάργησης μιας λέξης από το νομοσχέδιο, της επικινδυνότητας. Πόσο στιγματιστική, για να μην πω απάνθρωπη, και αναποτελεσματική υπήρξε αυτή η έννοια;

Η κατάργησή της αποτελεί σημαντική τομή που με αγγίζει προσωπικά. Ξεκίνησα την επιστημονική μου πορεία πριν από πολλά χρόνια μελετώντας, από τη μεριά της κλινικής ψυχολογίας, τους επικίνδυνους, ακαταλόγιστους, ψυχασθενείς, σύμφωνα με το περίφημο άρθρο 69 του Π.Κ.

Ηλθα σε επαφή με τις αντιφάσεις, τις επιστημολογικές αδυναμίες και τα ιδεολογικά αδιέξοδα του περιεχομένου του [(βλ. ενδεικτικά Φωτεινή Τσαλίκογλου, «Μυθολογίες βίας και καταστολής» (εκδ. Παπαζήση), «Ο Μύθος του επικίνδυνου ψυχασθενή» (εκδ. Παπαζήση), «Σχιζοφρένεια και φόνος» (εκδ. Λιβάνη)].

Πρόκειται για μια ιδεολογικά ευάλωτη και επιστημολογικά ανίσχυρη έννοια. Θα εξηγήσω συνοπτικά τους λόγους. Πρόβλεψη και επικινδυνότητα αποτελούν δύο αναπότρεπτα συνυφασμένες έννοιες. Η επικινδυνότητα στηρίζεται στη δυνατότητα πρόβλεψης της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Δεν περιγράφει μια κατάσταση, δεν αναφέρεται σ’ ένα δοσμένο γεγονός, σε μια ήδη τετελεσμένη βλάβη. Αναφέρεται στον κίνδυνο μιας βλάβης ικανής να προκληθεί στο μέλλον.

Η επικινδυνότητα είναι στραμμένη στο μέλλον. Με τη διάγνωση της επικινδυνότητας δεν εκφέρουμε κρίση γι’ αυτό που συνέβη, αλλά δίνουμε χρησμό -ως μελλοντολόγοι- γι’ αυτό που θα συμβεί. Η εκτίμηση της παρούσας κατάστασης γίνεται πάντα σε σχέση με την πιθανολόγηση του μέλλοντος.

Σε ποιο όμως βαθμό μπορεί πράγματι ο ειδικός, επιστρατεύοντας τις γνώσεις και τα επιστημονικά του εργαλεία, να ανταποκριθεί σε αυτό το αίτημα συρρικνώνοντας την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης συμπεριφορά μέσα στο ασφυκτικό πλαίσιο μιας μελλοντικής πρόβλεψης;

Στον ψυχίατρο πραγματογνώμονα, που καλείται να αποφανθεί για την επικινδυνότητα ενός ψυχικά άρρωστου, αναγνωρίζεται η ιδιότητα μιας σύγχρονης Πυθίας, ικανής να γνωρίζει αυτό που όλοι οι υπόλοιποι είναι καταδικασμένοι απλά να μαντεύουν.

Δηλαδή το πώς κάποιος θα ενεργήσει αύριο και αν οι πράξεις του αυτές θα είναι αρκετά βλαβερές ώστε να αιτιολογήσουν ένα τόσο δραστικό μέτρο, όπως είναι π.χ. ο ακούσιος ψυχιατρικός εγκλεισμός.

Σε ποιες ενδείξεις θα στηριχθεί ο ειδικός προ­κειμένου να κάνει μια τέτοια «μαγική» πρόβλεψη; Τα ερευνητικά δεδομένα μάς φανερώνουν ότι καμιά μέθοδος, είτε κλινική είτε στατιστική, δεν έχει μπορέ­σει μέχρι σήμερα να εγγυηθεί την ύπαρξη κριτηρίων ικανών να προβλέψουν με μια σχετική ασφάλεια την επικίνδυνη συμπεριφο­ρά.

Η αδυναμία αυτή επιφέρει ως παράπλευρη, θα έλεγα, ζημιά το φαινόμενο της υπερ-προβλεψιμότητας, τα υψηλά δηλαδή ποσοστά λανθασμένων θετικών προβλέψεων της επικινδυνότητας.

Η τάση υπερεκτίμησης της επικινδυνότητας γίνεται κατανοητή αν αναλογιστούμε ότι τόσο οι ψυχίατροι όσο και οι δικαστές, συγχέοντας συχνά τις αρμοδιότητές τους και λειτουργώντας ως φορείς άσκησης ενός κοινωνικού ελέγχου, αισθάνονται πολύ πιο ασφα­λείς και συνεπείς με τον ρόλο τους, όταν αποφασίζουν υπέρ της επικινδυνότητας, όταν αποφασίζουν π.χ. να παρατείνουν παρά να διακόψουν μια αναγκαστική νοσηλεία.

Η αδυναμία όμως της πρόβλεψης αποκτά ακόμη μεγαλύτερη σημασία, αν ληφθεί υπ’ όψιν το γεγονός ότι οι περισσότερες έρευ­νες γύρω από το θέμα αυτό στηρίζονται σε κατηγορίες ατόμων που έχουν ήδη θεωρηθεί ότι παρουσιάζουν «υψηλό κίνδυνο» διάπρα­ξης εγκλημάτων (π.χ. σεξουαλικοί εγκληματίες, ψυχασθενείς, υπότροποι εγκληματίες).

Στην καλύτερη περίπτωση, όπως γί­νεται φανερό από ένα πλήθος ερευνητικών δεδομένων, από τα τρία άτομα που θα θεωρηθούν επικίνδυνα μόνον ένα θα εκδηλώσει στο μέλλον μια επικίνδυνη συμπεριφορά.

Η επιστημονική έρευνα παρά τις όποιες «φιλότιμες» προσπάθειές της δεν έχει καταφέρει μέχρι σήμερα να διατυπώσει κριτήρια τέτοια που να εξασφαλίζουν ότι η πρόβλεψη της μελλοντικής βίας θα είναι πιο συχνά σωστή από ό,τι θα είναι λανθα­σμένη.

Στην πραγματικότητα η πρόβλεψη πιο συχνά θα είναι λανθασμένη... Θα σημαίνει τον εγκλεισμό δύο ή τριών (ή ακόμα και περισσότερων) ατόμων, προκειμένου να αποτραπεί η εκδήλωση μελλοντικά μιας βίαιης συμπε­ριφοράς σε έναν μόνον από αυτούς.

Εύλογο είναι το ηθικό ζήτημα που γεννιέται εδώ. Εχει άραγε κανείς το δικαίωμα να στερήσει ή να περιορίσει την ελευθερία και στα τρία άτομα ή να επιμηκύνει την προβλεπόμενη από τον νόμο σύμφωνα με τη βαρύτητα της πράξης ποινή τους, στηριζό­μενος στη βάση μιας πιθανολογούμενης επικινδυνότητας; Μιας επικινδυνότητας που, όπως αποδεικνύεται, δεν μπορεί να προβλεφθεί παρά μόνο μία στις τρεις φορές;

Απογυμνωμένη από το επιστημονικό της περίβλημα η έννοια της επικινδυνότητας προβάλλει σαν μια έννοια «χρήσιμη» και «βολική», θεμέλιος λίθος ενός συστήματος που ενδυναμώνει μια πλαστή έννοια φυσιολογικότητας της ευρύτερης ομάδας, καταδικάζοντας στην περιθωριοποίηση ευάλωτες στον στιγματισμό κατηγορίες ανθρώπων.

Ανθρώπων που ανταποκρίνονται στη φαντασιωσικά κατασκευασμένη κατηγορία των «επικίνδυνων» μέσα από ψευδο-επιστημονικές και αναξιόπιστες διαδικασίες διάγνωσης πρόβλεψης και μεταχείρισης, ψυχικά άρρωστων ανθρώπων που στην πραγματικότητα πιο συχνά υφίστανται παρά ασκούν βία.

Αν ορίσεις κάτι σαν πραγματικό, γίνεται πραγματικό στις συνέπειές του. Το νομοσχέδιο μας καλεί να σκεφτούμε τις δυνατότητες που υπάρχουν στον επαναπροσδιορισμό των λέξεων και των πραγματικοτήτων που παράγουν...

Αν ο ορισμός είναι το κελί της ταυτότητας, το νομοσχέδιο κατατείνει σε μια, έστω μικρή, ρωγμή στο κελί. Λίγο; Οχι καθόλου. Πολυτέλεια να ασχολούμαστε με αυτό μέσα στο έρεβος της κρίσης; To έρεβος εντείνεται αν το θεωρήσουμε πολυτέλεια.

* Καθηγήτρια Ψυχολογίας, συγγραφέας