Κάθετος Διάδρομος Φυσικού Αερίου: μια διαβαλκανική Οδύσσεια

Στα τέλη του 2022 ανακοινώθηκε η υπογραφή μνημονίου συνεργασίας μεταξύ Ελλάδας, Βουλγαρίας, Ρουμανίας και Ουγγαρίας για την κατασκευή του Κάθετου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου. Βρισκόμασταν στη δίνη της ενεργειακής κρίσης, μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, και η απεξάρτηση της Ευρώπης από το ρωσικό φυσικό αέριο ήταν στην κορυφή της ατζέντας των Βρυξελλών.

Ο Κάθετος Διάδρομος ή Vertical Gas Corridor, όπως αποκαλείται, ο οποίος θα καλύπτει πάνω από 1.000 χιλιόμετρα, θα επιτρέπει την αμφίδρομη ροή φυσικού αερίου από τον Νότο προς τον Βορρά, με στόχο την ενίσχυση της ασφάλειας του ενεργειακού εφοδιασμού της Νοτιοανατολικής και Κεντρικής Ευρώπης. Πλέον στις χώρες που συμμετέχουν έχουν προστεθεί η Σλοβακία, η Μολδαβία και η Ουκρανία, ενώ το έργο στηρίζουν οι ΗΠΑ - υποσχόμενες χρηματοδότηση μέσω του οργανισμού διεθνούς ανάπτυξης USAID.

Παρά τον αρχικό ενθουσιασμό και τις μεγαλόπνοες διακηρύξεις, ο Κάθετος Διάδρομος εξελίσσεται σε ένα ενεργειακό γιοφύρι της Αρτας, με τα βήματα για την ολοκλήρωσή του να σκοντάφτουν στο αβέβαιο περιβάλλον των γεωπολιτικών εξελίξεων. Ομως ο κυριότερος ανασταλτικός παράγοντας είναι ότι η Ευρώπη εξακολουθεί να προμηθεύεται ρωσικό φυσικό αέριο, που πωλείται σε ανταγωνιστικές τιμές, μέσω της Τουρκίας και του αγωγού Turkstream.

Από την Ελλάδα συμμετέχουν η ΔΕΣΦΑ Α.Ε. (Διαχειριστής του Εθνικού Συστήματος Φυσικού Αερίου) και η Gastrade, που θα μεταφέρει υγροποιημένο φυσικό αέριο (LNG) από τον πλωτό σταθμό αποθήκευσης και επαναεριοποίησης FSRU της Αλεξανδρούπολης. Πολυεθνικό πρόσημο έχει η κοινοπραξία ICGB, που διαχειρίζεται τον ελληνοβουλγαρικό αγωγό μεταφοράς φυσικού αερίου IGB και στην οποία συμμετέχουν ισομερώς η κρατική εταιρεία φυσικού αερίου της Βουλγαρίας (BEH) και η συνεργασία της ελληνικής Δημόσιας Επιχείρησης Αερίου (ΔΕΠΑ) με την ιταλική Edison. Από τη Βουλγαρία συμμετέχει επίσης ο κρατικός διαχειριστής μεταφοράς φυσικού αερίου Bulgartransgaz, ενώ από τις υπόλοιπες χώρες συμμετέχουν οι αντίστοιχοι διαχειριστές.

Λίγες ημέρες πριν από τη ΔΕΘ, οι διαχειριστές του Κάθετου Διαδρόμου συναντήθηκαν στη Θεσσαλονίκη, όπου «επιβεβαίωσαν τη σημασία της συνέχισης των προσπαθειών τους για την πλήρη αξιοποίηση των υφιστάμενων υποδομών και την περαιτέρω διερεύνηση τρόπων ολοκλήρωσης στοχευμένων έργων εξάλειψης των σημείων συμφόρησης κατά μήκος της διαδρομής». Η κοινή ανακοίνωση που υπέγραψαν οι 9 εταιρείες δεν αναφέρει ότι το ενδιαφέρον στη δοκιμή αγοράς -market test, που διενεργήθηκε τον Ιούλιο για την Ελλάδα- ήταν σχεδόν μηδενικό. Αυτό σημαίνει ότι οι υποψήφιοι χρήστες του Διαδρόμου δεν έδωσαν προσφορές για να δεσμεύσουν χωρητικότητα για τα επόμενα 15 χρόνια. Αποθαρρυντικά μηνύματα έρχονται και από άλλες περιοχές, με το ενδιαφέρον των εισαγωγέων φυσικού αερίου να είναι αναιμικό.

Παρ’ όλα αυτά οι διαχειριστές του Διαδρόμου δηλώνουν ότι η υλοποίησή του παραμένει αναγκαία, ως «μια στρατηγική μακρόπνοη πρωτοβουλία που υπερβαίνει τις βραχυπρόθεσμες διακυμάνσεις της αγοράς». Στρέφουν το βλέμμα τους για χρηματοδότηση στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, δίνοντας ραντεβού τον Οκτώβριο στην υπουργική σύσκεψη της πρωτοβουλίας CESEC (για την ενεργειακή διασύνδεση Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης) στη Βουδαπέστη.

Το κόστος των έργων

Αν και δεν έχει ανακοινωθεί επισήμως το συνολικό κόστος των έργων του Διαδρόμου (κυρίως για αναβάθμιση των συστημάτων μεταφοράς), εκτιμήσεις το ανεβάζουν στα 450 εκατ. ευρώ. Ο τελικός προϋπολογισμός ενδέχεται να είναι μεγαλύτερος, αφού μόνο στη Βουλγαρία έχουν ανακοινωθεί κρατικές επενδύσεις άνω των 300 εκατ. ευρώ. Οι διαχειριστές ζητάνε από την Ε.Ε. να χρηματοδοτήσει το 50% των έργων μέσω του Repower EU, για τη μείωση της εξάρτησης από τα ρωσικά ορυκτά καύσιμα και την πράσινη μετάβαση. Πρόκειται για ένα δύσκολο στοίχημα, αφού η Ε.Ε. έχει δεσμευθεί για σταδιακή μείωση της χρήσης ορυκτών καυσίμων (άρα και του φυσικού αερίου) ώς το 2040.

Οι πρώτες συζητήσεις για τη δημιουργία του Κάθετου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου ξεκίνησαν το 2014, μέσω κοινής πρωτοβουλίας Ελλάδας-Βουλγαρίας-Ρουμανίας. Εκτοτε το εγχείρημα έχει περάσει από πολλές αναταράξεις, ενώ ο ελληνοβουλγαρικός διασυνδετήριος αγωγός ΙGB, μήκους 182 χλμ., που εγκαινιάστηκε το 2022, θεωρείται ένα συγκριτικά μικρό αλλά κομβικό μέρος του έργου. Ο πιο ένθερμος υποστηρικτής του Κάθετου Διαδρόμου είναι η Βουλγαρία, μέσω της Bulgartransgaz. Η κρατική εταιρεία φιλοδοξεί ότι ο Διάδρομος θα αντικαταστήσει την τρέχουσα διαδρομή του ρωσικού φυσικού αερίου προς τη Δυτική Ευρώπη μέσω της Ουκρανίας και θα μεταφέρει το φυσικό αέριο που παρέχεται από εναλλακτικές προμήθειες από τις ΗΠΑ, το Κατάρ, την Αίγυπτο και άλλες χώρες μέσω του βουλγαρικού εδάφους.

Οπως είχε συμφωνηθεί το φθινόπωρο του 2023, όλοι οι διαχειριστές θα πραγματοποιούσαν παράλληλες δεσμευτικές δοκιμές αγοράς για τις εταιρείες εισαγωγής και εμπορίας φυσικού αερίου τον Ιούλιο του 2024, για να ελέγξουν αν θα χρησιμοποιούνταν οι προγραμματισμένες πρόσθετες δυναμικότητες. Με βάση τα αποτελέσματα των δοκιμών, θα πρέπει τώρα να ληφθεί η τελική επενδυτική απόφαση για την επέκταση των συνδέσεων φυσικού αερίου.

Η Bulgartransgaz (ΒTG) αποδείχθηκε ο πιο ανυπόμονος συμμετέχων στο έργο και ύστερα από κοινοβουλευτική απόφαση δεν πραγματοποίησε καν δοκιμή αγοράς, αλλά ξεκίνησε άμεσα την κατασκευή. Η επένδυση ανέρχεται σε σχεδόν 600 εκατομμύρια λεβ (306 εκατ. ευρώ) χωρίς ΦΠΑ. Δεν υπάρχουν συμβάσεις με τους εισαγωγείς φυσικού αερίου, αλλά το επιχείρημα είναι ότι εφόσον το έργο παρέχει μόνιμες χωρητικότητες, δεν υπάρχει ανάγκη για μακροπρόθεσμη κράτησή τους.

Η κοινοπραξία ICGB, που διαχειρίζεται τον ελληνοβουλγαρικό αγωγό, παραδέχεται ότι το ενδιαφέρον ήταν χαμηλότερο από ό,τι είχε αρχικά ανακοινωθεί. Mία από τις εξηγήσεις που δόθηκαν στους ερευνητές του Pulse είναι ότι περιμένουν να ξεκαθαρίσει η κατάσταση με την έναρξη λειτουργίας του σταθμού FSRU στην Αλεξανδρούπολη. Λόγω διαρροής στον αγωγό που συνδέει την πλατφόρμα με τη στεριά, η διαδικασία έχει καθυστερήσει από τον Μάιο, ενώ η νέα καταληκτική ημερομηνία για την έναρξη λειτουργίας του σταθμού είναι η 1η Οκτωβρίου.

Στη Ρουμανία, το τεστ αγοράς που διεξήγαγε ο διαχειριστής φυσικού αερίου Transgaz έληξε με αρνητικό αποτέλεσμα λόγω ανεπαρκούς εμπορικού ενδιαφέροντος για τις πρόσθετες ποσότητες φυσικού αερίου. Η διαδικασία ακυρώθηκε, χωρίς να υπάρχουν πληροφορίες για το τι θα επακολουθήσει. Αυτό πιθανότατα σημαίνει ότι δεν θα προβεί σε καμία ενέργεια στο εγγύς μέλλον.

Στη Σλοβακία, ο Κάθετος Διάδρομος Φυσικού Αερίου απασχόλησε την επικαιρότητα μόνο όταν ανακοινώθηκε η προσχώρηση της χώρας στο έργο, στις αρχές του 2024. Ετσι, ο διαχειριστής του απέχει πολύ από τη λήψη συγκεκριμένων μέτρων για την αύξηση της χωρητικότητας της σύνδεσής του με τη Ρουμανία.

Στην Ουγγαρία, η οποία εξακολουθεί να βασίζεται στο ρωσικό φυσικό αέριο, δεν υπάρχουν ενδείξεις ιδιαίτερης κινητικότητας. Η Μολδαβία και η Ουκρανία προσχώρησαν πρόσφατα και, αν και στόχος της Βουλγαρίας είναι να αρχίσει να προμηθεύει τις δύο χώρες μετά την αναστολή της διέλευσης του ρωσικού φυσικού αερίου μέσω της Ουκρανίας στο τέλος του 2024, όλα αυτά εξακολουθούν να βρίσκονται στη σφαίρα των ευσεβών πόθων.

Αποδεικνύεται λοιπόν ότι η Βουλγαρία, η οποία είναι η δεύτερη χώρα κατά μήκος της διαδρομής, είναι η μόνη που κατασκευάζει εγκαταστάσεις για την αύξηση της χωρητικότητας του δικτύου μεταφοράς της. Σύμφωνα με τους εμπειρογνώμονες, είναι πολύ πιθανό η κρατική εταιρεία να επενδύσει σημαντικά κεφάλαια, χωρίς να έχει εξασφαλίσει ότι η επένδυση θα είναι κερδοφόρα. Ετσι, υπάρχει ο κίνδυνος οι συνέπειες να είναι παρόμοιες με τη σύμβαση με την τουρκική κρατική εταιρεία Bοtash, με την οποία η Βουλγαρία έχει δεσμεύσει χωρητικότητα 1,85 δισ. κυβικών μέτρων τον χρόνο για μεταφορά φυσικού αερίου σε τουρκικούς τερματικούς σταθμούς. Ο προηγούμενος υπηρεσιακός υπουργός Ενέργειας Ρόζεν Χρίστοφ υποστήριζε ότι η Βουλγαρία θα πουλούσε έτσι τεράστιες ποσότητες φυσικού αερίου σε γειτονικές χώρες. Τίποτα από αυτά δεν συνέβη. Η συμφωνία αποδείχθηκε φιάσκο για τη Βουλγαρία και η κρατική εταιρεία πληρώνει 480 χιλιάδες δολάρια ετησίως για μια υπηρεσία που δεν χρησιμοποιεί.

Ωστόσο, η BTG είναι πεπεισμένη ότι η εικόνα θα αλλάξει όταν η Ουκρανία σταματήσει τη διέλευση του ρωσικού αερίου από το έδαφός της στο τέλος του 2024 και το φυσικό αέριο θα ρέει προς τη Δυτική Ευρώπη, από την Ελλάδα και την Τουρκία, μέσω της Βουλγαρίας.

Αβεβαιότητα στην Ελλάδα

Η Ελλάδα, της οποίας οι τερματικοί σταθμοί επαναεριοποίησης υγροποιημένου φυσικού αερίου αναμένεται να τροφοδοτήσουν τον Κάθετο Διάδρομο Φυσικού Αερίου, εργάζεται επίσης για το έργο, αλλά με βραδύτερους ρυθμούς και με ανησυχίες για την κερδοφορία του.

Σε συνέδριο του Εconomist το καλοκαίρι, η εκτελεστική διευθύντρια του ΔΕΣΦΑ, Μαρία Ρίτα Γκάλι, σχολίασε ότι η αγορά φυσικού αερίου βρίσκεται σε περίοδο αστάθειας, καθώς η Ανατολική Μεσόγειος κατακλύζεται από φτηνό ρωσικό φυσικό αέριο. Αυτό καθιστά δύσκολο για τους εισαγωγείς υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG) να προβλέψουν και να δεσμεύσουν δυναμικότητα σε έργα υποδομής. Είπε ότι τα μηνύματα της αγοράς δεν είναι θετικά, καθώς οι εισαγωγείς φυσικού αερίου είναι απρόθυμοι να αναλάβουν μακροπρόθεσμες δεσμεύσεις σε ένα απρόβλεπτο διεθνές περιβάλλον. Και αυτό παρεμποδίζει την ανάπτυξη και τις επενδύσεις σε νέες κρίσιμες υποδομές φυσικού αερίου.

Σύμφωνα με τη Μαρία Ρίτα Γκάλι, το έργο αυτό βελτιώνει τις προοπτικές για την αναβάθμιση της χωρητικότητας του αγωγού Ελλάδας-Βουλγαρίας από 3 σε 5 δισ. κυβικά μέτρα ετησίως και τα σχέδια της Gaztrade, στην οποία συμμετέχει η Bulgartransgaz, για έναν δεύτερο πλωτό τερματικό σταθμό υγροποιημένου φυσικού αερίου στην Αλεξανδρούπολη.

Για να υλοποιηθεί μέρος της διαδρομής του Κάθετου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου, η Βουλγαρία εργάζεται ήδη για την αύξηση της ικανότητας μεταφοράς τριών διασυνδέσεών της. Πρόκειται για δύο σημεία εισόδου από την Ελλάδα, τον αγωγό Κούλατα-Σιδηρόκαστρο και Κομοτηνή-Στάρα Ζαγόρα, και μία σύνδεση εξόδου στα σύνορα με τη Ρουμανία (Καρντάμ-Νέγκρου Βόντα). Το πιο φιλόδοξο σχέδιο είναι ο αγωγός προς τη Ρουμανία, με στόχο τον διπλασιασμό της χωρητικότητας στα 10 δισ. κυβικά μέτρα ετησίως και τη συμμετοχή αμερικανικής και αυστριακής εταιρείας. Ωστόσο, ούτε στη Βουλγαρία υπήρχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον στις δοκιμές αγοράς που πραγματοποίησε η κοινοπραξία που διαχειρίζεται τον ελληνοβουλγαρικο αγωγό. «Το αβέβαιο περιβάλλον της αγοράς καθώς και η σημαντικά χαμηλότερη, σε σύγκριση με τα ευρωπαϊκά επίπεδα, τιμή του ρωσικού φυσικού αερίου από την Τουρκία παίζουν επίσης ρόλο στο μειωμένο ενδιαφέρον», είπαν εκπρόσωποι της ICGB.

Δεν υπάρχει ενδιαφέρον

Από τη Βουλγαρία, ο κάθετος διάδρομος φυσικού αερίου θα πρέπει να συνεχιστεί μετά το σημείο εισόδου στη Ρουμανία, προς την Ουκρανία και την Ουγγαρία. Αλλά οι διαδικασίες για τα τρία σημεία απέτυχαν, σύμφωνα με τη ρουμανική Transgaz. «Τα αποτελέσματα του οικονομικού ελέγχου δείχνουν ότι το επίπεδο των προσφορών που υποβλήθηκαν στους διαγωνισμούς δεν πληρούσε τα προκαθορισμένα κριτήρια επιτυχίας για κανένα από τα επίπεδα αυξημένης δυναμικότητας. Οι διαγωνισμοί δυναμικότητας θα κλείσουν και θα ακυρωθούν εν όψει του αρνητικού αποτελέσματος του οικονομικού ελέγχου», ανέφερε σε ανακοίνωση σχετικά με το κλείσιμο του διαγωνισμού αυξημένης δυναμικότητας Ρουμανίας-Ουγγαρίας.

Σλοβακία

Στη Σλοβακία, ο Κάθετος Διάδρομος Φυσικού Αερίου ήταν παρών μόνο ως μια ανακοίνωση του Ιανουαρίου ότι η χώρα είχε προσχωρήσει στην πρωτοβουλία μαζί με τη Μολδαβία και την Ουκρανία. Οι πολιτικοί δεν μιλούν γι’ αυτό, αν και η επίσημη πολιτική της σημερινής φιλορωσικής κυβέρνησης του Ρόμπερτ Φίτσο είναι να διαφοροποιήσει τις πηγές φυσικού αερίου ώστε να επηρεαστεί λιγότερο από μια πιθανή διακοπή της μεταφοράς μέσω Ουκρανίας. Συνεπώς, η συμμετοχή στον διάδρομο έχει απόλυτο πρακτικό νόημα για τη Σλοβακία.

● Το άρθρο αυτό γράφτηκε στο πλαίσιο του προγράμματος PULSE, μιας ευρωπαϊκής πρωτοβουλίας που διευκολύνει τη διεθνή δημοσιογραφική συνεργασία και στην οποία συμμετέχει κατ’ αποκλειστικότητα στην Ελλάδα η «Εφ.Συν.». Για το ρεπορτάζ αυτό συνεργάστηκαν οι: Vladislava Peeva (Mediapool, Βουλγαρία), Αφροδίτη Τζιαντζή («Εφ.Συν.»), Claudia Pîrvoiu (HotNews, Ρουμανία), Petr Jedlička (Denik Referendum, Τσεχία/Σλοβακία)

Τo πρόγραμμα PULSE

Το PULSE - Europe beyond the beat είναι μια διασυνοριακή δημοσιογραφική πρωτοβουλία που βασίζεται σε μια «συνεργατική στο σχεδιασμό» προσέγγιση στην παραγωγή περιεχομένου.

Αποτελείται από 10 σημαντικά εθνικά μέσα ενημέρωσης (Εφ.Συν.- Ελλάδα, Delfi - Λιθουανία, Deník Referendum - Τσεχία, Der Standard - Αυστρία, El Confidencial - Ισπανία, Gazeta Wyborcza - Πολωνία, Hotnews - Ρουμανία, HVG - Ουγγαρία, Il Sole 24 Ore - Ιταλία, Mediapool - Βουλγαρία) και 3 διακρατικούς οργανισμούς μέσων ενημέρωσης (OBCT, n-ost, Voxeurop) που ενώνονται με στόχο να προωθήσουν μια ζωντανή ευρωπαϊκή δημόσια σφαίρα.

Με επικεφαλής το OBCT, ο συνεργατικός κόμβος PULSE παράγει και διανέμει δημοσιογραφικό περιεχόμενο που καλύπτει ευρωπαϊκές υποθέσεις σε καθημερινή βάση. Ένα πρόσθετο δίκτυο εξωτερικά συνεργαζόμενων ειδησεογραφικών newsrooms και ΜΜΕ συμβάλλει στην παραγωγή περιεχομένου, καλύπτοντας ουσιαστικά κάθε ευρωπαϊκή χώρα. Όλοι μαζί, αυτή η μεγάλη διεθνής αίθουσα σύνταξης ειδήσεων, καλύπτει τις ευρωπαϊκές υποθέσεις από νέες και πολλαπλές οπτικές γωνίες.

Μέσα σε δύο χρόνια, θα δημοσιευτούν πάνω από 2.000 δημοσιογραφικά θέματα (αρθρα, ρεπορταζ, έρευνες, podcasts κα), συμπεριλαμβανομένων εμπεριστατωμένων άρθρων σε διάφορες μορφές και σε τουλάχιστον 12 διαφορετικές ευρωπαϊκές γλώσσες.

Ιδιαίτερη προσοχή δίνεται σε χώρες, περιφέρειες και κοινωνικές ομάδες που δεν έχουν λάβει επαρκή δημοσιότητα ή υποεκπροσωπούνται στη Δημόσια Σφαίρα, συμπεριλαμβανομένων πχ αγροτικών περιοχών και χωρών της ΕΕ με μικρές και μεσαίες διαστάσεις.

Το πρόγραμμα PULSE δίνει τη δυνατότητα διανομής δημοσιογραφικού περιεχομένου σε τρίτους και προβλέπει τη δημιουργία 4 ανοικτών θεματικών δικτύων - στα οποία μπορούν να συμμετάσχουν όλοι οι δημοσιογράφοι του δικτύου - τα οποία θα επικεντρώνονται σε κρίσιμα θέματα όπως η διεύρυνση της ΕΕ, η Ευρώπη και ηδυναμική των παγκόσμιων δυνάμεων, ηπράσινη μετάβαση της ΕΕ, τα μέσα ενημέρωσης, η κοινωνία της πληροφορίας και το Κράτος Δικαίου.

Οι δραστηριότητες του PULSE χρηματοδοτούνται εν μέρει από τους οργανισμούς του δικτύου και κυρίως συγχρηματοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (DG CONNECT) στο πλαίσιο των δράσεων πολυμέσων μέσω της συμφωνίας επιχορήγησης LC-02772862.

Οι συμφωνίες με τον δωρητή διασφαλίζουν ότι το PULSE και τα μέλη του παραμένουν εντελώς ανεξάρτητα από οποιαδήποτε οδηγία, πίεση ή αίτημα από
οποιοδήποτε θεσμικό όργανο της ΕΕ, οποιοδήποτε κράτος ή οποιοδήποτε άλλο θεσμικό όργανο ή οργανισμό σε όλα τα θέματα που αφορούν το δημοσιογραφικό
περιεχόμενο που παράγεται.

Η ομάδα του PULSE

Εφ.Συν.- Ελλάδα
OBCT [1] - Ιταλία
Delfi [2] - Λιθουανία
Deník Referendum [3] - Τσεχία
Der Standard [4] - Αυστρία
El Confidencial [5] - Ισπανία
Gazeta Wyborcza [6] - Πολωνία
Hotnews [7] - Ρουμανία
HVG [8] - Ουγγαρία
Il Sole 24 Ore [9] - Ιταλία
Mediapool [10] - Βουλγαρία
n-ost [11] (Γερμανία)
VoxEurop [12] (Γαλλία)

Links:
------
[1] https://www.balcanicaucaso.org/eng/
[2] https://www.delfi.lt/
[3] https://denikreferendum.cz/
[4] https://www.derstandard.at/consent/tcf/
[5] https://www.elconfidencial.com/
[6] https://wyborcza.pl/0,75247.html
[7] https://www.hotnews.ro/
[8] https://hvg.hu/
[9] https://www.ilsole24ore.com/
[10] https://www.mediapool.bg/
[11] https://n-ost.org/
[12] https://voxeurop.eu/it/
[13] https://drive.google.com/drive/folders/1YXurKE3SX7Lz6ekPFiYxPoXjHS6yZsab?usp=sharing
[14] https://ec.europa.eu/regional_policy/information-sources/logo-download-center_en
[15] http://www.efsyn.gr
[16] http://www.miir.gr

Τα περιεχόμενα του προγράμματος Pulse διανέμονται με άδεια Creative Commons BY-NC-ND 2.5 IT. Η αναδημοσίευση προϋποθέτει υποχρεωτική αναφορά στους συντάκτες και στο πρόγραμμα με έναν άμεσο ενεργό σύνδεσμο προς την αρχική σελίδα του άρθρου.