Η κυριαρχία της αστικής τάξης

Πριν από μερικούς μήνες, κυκλοφόρησε το νέο βιβλίο του Ανδρέα Λύτρα, καθηγητή Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, «Οι αστοί και ο κόσμος τους». Πρόκειται για μια εξαιρετική εργασία που συνδυάζει τη σε βάθος ανάλυση «του κόσμου των αστών» με την αντίστοιχη επιστημονική τεκμηρίωση, σε ένα θέμα με πολλαπλές πολιτικές, οικονομικές και ιδεολογικές προεκτάσεις. Το βιβλίο, ακολουθώντας τη μαρξιστική μεθοδολογία, εξετάζει κριτικά διάφορες κοινωνιολογικές θεωρίες για την ταξική διάρθρωση/διαστρωμάτωση των σύγχρονων καπιταλιστικών κοινωνιών και την οικονομικο-πολιτική κυριαρχία της αστικής τάξης, σε έναν μεγάλο αριθμό καπιταλιστικών χωρών, αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων, μεταξύ αυτών και στην Ελλάδα, στις συνθήκες των πρώτων δεκαετιών του 21ου αιώνα.

Το βιβλίο αποκαλύπτει τον εκμεταλλευτικό χαρακτήρα των καπιταλιστικών σχέσεων, σε βάρος κυρίως της εργατικής τάξης και άλλων κοινωνικών ομάδων, των λεγόμενων «μεσαίων στρωμάτων», καθώς και τη συγκέντρωση του παραγόμενου εισοδήματος και πλούτου στα χέρια «ολίγων». Οπως σημειώνει ο συγγραφέας: «Η συνύπαρξη της ισχνής μειονότητας των αστών με μια τεράστια κοινωνική πλειονότητα, δηλαδή τους μισθωτούς, είναι υπερβολικά άβολη. Είναι μια δύσκολη αλήθεια, για να γίνει αποδεκτή η αυτονόητη πραγματικότητα, πως, στον κόσμο τους, συνοικούν με εκείνους από τους οποίους προέρχεται το σύνολο του πλούτου και επομένως, η πηγή της κυριαρχίας τους» (σελ. 45).

Από τον πλούτο των στατιστικών στοιχείων, με βάση τις επίσημες πηγές (Διεθνής Οργανισμός Εργασίας, ILOSTAT Database, OECD, κ.ά.), αποκαλύπτονται η ταξική δομή και η διαδικασία ταξικής πόλωσης που συντελείται μακρόχρονα, τόσο στις αναπτυγμένες όσο και τις λιγότερο αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι το 2018, στη Γαλλία, οι «εργοδότες» (μικροί και μεγάλοι) αποτελούσαν το 4,23% του συνόλου των απασχολουμένων, οι «αυτοαπασχολούμενοι» το 7,17% και οι «μισθωτοί» το 88,30%. Αντίστοιχα στην Ελλάδα, οι «εργοδότες» αποτελούσαν το 2018 το 7,63%, οι «αυτοαπασχολούμενοι» το 22,2% και οι «μισθωτοί» το 66,51% των απασχολουμένων, κ.λπ. Η πιο πάνω διαστρωμάτωση σε όλες τις καπιταλιστικές χώρες έχει την τάση ενίσχυσης της «ταξικής πόλωσης», με ισχυρή τάση αύξησης των μισθωτών, τάση μείωσης των αυτοαπασχολουμένων και γενικότερα των «μεσαίων στρωμάτων», καθώς και τάση μείωσης των εργοδοτών, ενώ αντίθετα έχουμε αύξηση των «ολίγων», δηλ. του πιο ισχυρού τμήματος των καπιταλιστών, των αποκαλούμενων και «ολιγαρχών»!

Η αυξανόμενη ταξική πόλωση συνεπάγεται αύξηση της ανισοκατανομής εισοδήματος σε κάθε καπιταλιστική χώρα και ένταση της διαδικασίας συσσώρευσης κεφαλαίου σε λιγότερα χέρια, που αποτελεί και τη βαθύτερη αιτία των «σεισμικών δονήσεων» του συστήματος και όξυνσης των πολύμορφων αντιθέσεών του (οικονομικές κρίσεις, γεωπολιτικοί ανταγωνισμοί, πολεμικές συγκρούσεις, κ.ά.). Η διαδικασία συγκέντρωσης κεφαλαίου από τους μεγάλους πολυεθνικούς-πολυκλαδικούς ομίλους, που αποτελούν τη βάση εμφάνισης της οικονομικής ολιγαρχίας (επιχειρηματικής ελίτ), ξεπερνάει σε πολλές περιπτώσεις το ετήσιο ΑΕΠ ακόμα και μεγάλων αναπτυγμένων οικονομιών. Είναι ενδεικτικό ότι ο χρηματοπιστωτικός όμιλος JPMorgan Chase & Co. το 2019 είχε περιουσιακά στοιχεία 2,687 τρισ. δολ., ενώ το ΑΕΠ της Αγγλίας (2016) ήταν 2,649 τρισ. δολ. Ανάλογα φαινόμενα έχουμε με μεγάλους βιομηχανικούς πολυεθνικούς ομίλους. Π.χ. η Toyota Motor Corp. το 2020 είχε περιουσιακά στοιχεία 492 δισ. δολ., ενώ το ΑΕΠ της Πολωνίας (2015) ήταν 477 δισ. δολ. Αντίστοιχα στο πεδίο του εμπορίου και της τεχνολογίας ο πολυεθνικός όμιλος Berkshire Hathaway Inc. είχε το 2018 περιουσιακά στοιχεία 707 δισ. δολ., ενώ το ΑΕΠ της Ελβετίας (2015) ήταν 659 δισ. δολ. κοκ. Ο γιγαντισμός των πολυεθνικών-πολυκλαδικών ομίλων συνοδεύεται από αυξανόμενο αριθμό μισθωτών στις θυγατρικές των ομίλων. Για παράδειγμα η πολυεθνική Walmart Inc. το 2022 απασχολούσε πάνω από 2.300.000 μισθωτούς, η Amazon.com, Inc. 1.544.000 μισθωτούς κοκ.

Η εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου μοντέλου, η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών και η ψηφιοποίηση έχουν επιφέρει σημαντικές αλλαγές στην οργάνωση της εργασίας και τις μορφές απασχόλησης, με αύξηση των ελαστικών μορφών και έντασης της εκμετάλλευσης των μισθωτών, καθώς και αύξηση του ποσοστού φτώχειας στο σύνολο του πληθυσμού. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι η μερική απασχόληση έχει την τάση αύξησης. Π.χ. στο διάστημα 2005-2017, στη Γαλλία από 31,4% ανέβηκε στο 32,1%, στη Γερμανία από 29,3% σε 33,4%, στην Ελλάδα από 12,5% σε 18,1% κοκ. Οσο για το ποσοστό φτώχειας (νοικοκυριά με παιδιά) στις χώρες του ΟΟΣΑ, το 2018 ήταν κατά μέσο όρο 11,2% με σημαντικές διαφοροποιήσεις από χώρα σε χώρα (στη Γερμανία 9,4%, στην Ελλάδα 13,5%, στις ΗΠΑ 18,3%, στην Ιταλία 17,2%, στην Ιαπωνία 13,3% κοκ). Η κατάσταση είναι ακόμα χειρότερη στις αναπτυσσόμενες χώρες. [Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία της διεθνούς οργάνωσης Oxfam, το 44% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει κάτω από το όριο της φτώχειας, ενώ ο αριθμός των μεγιστάνων τον περασμένο χρόνο (2024) αυξήθηκε με 247 δισεκατομμυριούχους, σπάζοντας το όριο των 3.000 μεγιστάνων διεθνώς με συνολική περιουσία 16,1 τρισ. δολάρια, σύμφωνα με τη λίστα Forbes. Ανάμεσα σε αυτούς βρίσκονται και 16 Ελληνες μεγιστάνες («Ναυτεμπορική», 2-3/4/25)].

Η τάση συγκέντρωσης του πλούτου σε λιγότερα χέρια φέρνει στο προσκήνιο την ανάλυση του Μαρξ για την ιστορική τάση της καπιταλιστικής συσσώρευσης (μέσα από την παραγωγή και ιδιοποίησης υπεραξίας) και την ανάγκη «απαλλοτρίωσης των απαλλοτριωτών» (!) με ορίζοντα μια ανώτερη κοινωνία. Ωστόσο τα νέα φαινόμενα και οι εξελίξεις στο καπιταλιστικό σύστημα χρειάζονται από τις δυνάμεις της εργασίας την επεξεργασία σύγχρονης «στρατηγικής και τακτικής», ώστε να ανοίξει ο δρόμος προς το… «ιστορικά αναγκαίο», ένα ζήτημα που δεν αποτελεί βέβαια το αντικείμενο του βιβλίου, αλλά προσφέρει ιδέες για παραπέρα γόνιμη αναζήτηση!

Στις αρετές του βιβλίου είναι οι αναλυτικές αναφορές και η κριτική αξιολόγηση από μαρξιστική άποψη διαφόρων αστικών, μικροαστικών και ριζοσπαστικών θεωριών για την ταξική διάρθρωση (αστική τάξη, μισθωτοί, παλαιά και νέα μεσαία στρώματα, κ.λπ.) και την ιστορική θέση συνολικά του «κόσμου των αστών». Ειδικότερα ξεκινώντας από τους Adam Smith και David Ricardo και πηγαίνοντας στους M. Veber, Th. Veblen, W. Sombart, V. Pereto, P. Sorokin, C. Wright Mills, Ν. Πουλαντζά, A. Gorz, P. Glotz, M. Hardt, A. Negri, M. Savage, κ.ά., στις απόψεις των οποίων δεν μπορούμε να αναφερθούμε εδώ αναλυτικά.

Στη σύντομη βιβλιοπαρουσίαση του νέου βιβλίου του Ανδρέα Ν. Λύτρα, θα ήθελα να σημειώσω ιδιαίτερα τα πολύ χρήσιμα «Παραρτήματα», με τις ειδικότερες επεξεργασίες σε θεματικές του βιβλίου. Επίσης στα πλεονεκτήματά του, ότι εκτός από το βάθος επιστημονικής ανάλυσης, το κατανοητό στιλ γραφής, τη στατιστική τεκμηρίωση και τις συχνές αναφορές στην ελληνική πραγματικότητα, συνοδεύεται και από… «διακριτικό χιούμορ» στον σχολιασμό ορισμένων συμπερασμάτων, που κάνουν επιπλέον ενδιαφέρουσα την ανάγνωσή του!

* Διδάκτωρ Οικονομικών, ερευνητής