Ναυαγοί στο «νησί των μήλων»

«Οι καμένοι πήχεις, οι τσουρουφλισμένες μύτες, οι σημαδεμένοι από τον ήλιο σβέρκοι δεν ήταν δα κάτι νέο για οποιονδήποτε στο νησί. Αντρες, γυναίκες και παιδιά ήταν όλοι συνηθισμένοι σε τέτοια καψίματα από τον ήλιο ολόισια από πάνω και από την αντανάκλασή του στον καθρέφτη του Ατλαντικού, όπου αναδευόταν το μικρό βότσαλο που είχαν για σπιτικό».

«Η άλλη Εδέμ», το βιβλίο του βραβευμένου με Πούλιτζερ Αμερικανού συγγραφέα Πολ Χάρντινγκ ήταν για πολλά διεθνή μέσα ενημέρωσης το φαβορί για το βραβείο Booker του 2023. Του το «έκλεψε» όμως ο Πολ Λιντς, με το σπουδαίο «Τραγούδι του Προφήτη». Περιμέναμε, λοιπόν, με μεγάλο ενδιαφέρον την έκδοση της «Αλλης Εδέμ» στη χώρα μας. Κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Διόπτρα, σε εξαιρετική μετάφραση του Μιχάλη Μακρόπουλου.

Πρόκειται για μια αληθινή -και ζοφερή- ιστορία, για την οποία οι Αμερικανοί δεν είναι διόλου περήφανοι. Το 1912, οι 47 κάτοικοι εκδιώχθηκαν βίαια από το νησί Μάλαγα, ένα κομμάτι γης μήκους ενός τετραγωνικού μιλίου στα ανοιχτά του Μέιν. Ηταν το «καταφύγιο» μιας αλιευτικής κοινότητας Αφροαμερικανών και Ιρλανδών εποίκων, από την εποχή του Εμφυλίου Πολέμου.

Οι ιστορίες αιμομικτικών και επίμικτων γάμων, σε συνδυασμό με τον κραταιό ρατσισμό της αμερικανικής κοινωνίας, καθώς και το κέρδος από την αρπαγή γης, ώθησαν το κράτος να εκδιώξει τους κατοίκους και να στείλει πολλούς από αυτούς σε ιδρύματα. Το 2010, το Νομοθετικό Σώμα εξέδωσε μια επίσημη «συγγνώμη» για τις ενέργειές του· το νησί είναι σήμερα ακατοίκητο και το διαχειρίζεται ένα μη κερδοσκοπικό ίδρυμα.

Συχνά σκεφτόμαστε τη ναζιστική Γερμανία, όταν εμφανίζεται ο όρος «ευγονική», αλλά και οι ΗΠΑ έχουν τη δική τους κληρονομιά φυλετικών κατηγοριοποιήσεων, περιορισμών μετανάστευσης και αναγκαστικών στειρώσεων ανθρώπινων όντων που θεωρήθηκαν «ακατάλληλα για αναπαραγωγή».

Από τα πιο αξιοσημείωτα στοιχεία του μυθιστορήματος είναι η αφηγηματική του δομή. Το βιβλίο χωρίζεται σε μικρότερα κεφάλαια, το καθένα υιοθετώντας διαφορετικό λογοτεχνικό ύφος.

Ο Χάρντινγκ ξεκινά το βιβλίο του εξιστορώντας την προέλευση των πρώτων κατοίκων της Μάλαγα -που εδώ ονομάζεται «Apple Island». Περιγράφει την άφιξη των πρώτων κατοίκων στο νησί, ενός πρώην Αφροαμερικανού σκλάβου, του Μπέντζαμιν Χάνι, και της Ιρλανδής συζύγου του, Πέισιενς. Μαζί χτίζουν μια καλύβα, με ένα κρεβάτι από θρυμματισμένα κοχύλια αχιβάδας, κάνουν παιδιά, φυτεύουν ένα περιβόλι με μήλα, ονομάζουν αυτό το μέρος «νησί των μήλων» και κάνουν χώρο για άλλους ναυαγούς και «ανεπιθύμητους».

Το 1911, η δισέγγονή τους, Εσθερ είναι η ηγέτιδα του νησιού. Η αφήγησή της για τη «μεγάλη πλημμύρα» που έζησαν οι πρόγονοί της, στις πρώτες σελίδες του βιβλίου, είναι ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα της λογοτεχνίας του Χάρντινγκ. Ισως είναι από τα πιο συναρπαστικά κείμενα που έχουμε δει τα τελευταία χρόνια.

Η μαγεία του θα χαθεί όμως λίγο αργότερα, όπου ο Χάρτινγκ θα απαριθμήσει αναλυτικά τα ονόματα όλων των κατοίκων, προκαλώντας μια προσωρινή «αμηχανία» στην ανάγνωση. Το στοιχείο αυτό -και όχι μόνο- υπενθυμίζει τη μεγάλη επιρροή του από τον Φόκνερ. Ωστόσο, το μυθιστόρημα ξαναβρίσκει γρήγορα τον ρυθμό του, με τους βασικούς ήρωές του να αναπτύσσονται και να αλληλεπιδρούν. Η Εσθερ μάς «συστήνει» τον γιο της, Εχα, καρπό της σχέσης της με τον πατέρα της, τον οποίο η ίδια έχει σκοτώσει, τον Θεόφιλο Λαρκ, που του αρέσει να φοράει φουστάνια και να ασχολείται με τις δουλειές του σπιτιού, τις αδερφές ΜακΝτέρμοτ, τον Ζάκαρι Μάρτυς μου ο Θεός Πρόβερμπς, που ζει στην κουφάλα μιας βελανιδιάς και σκαλίζει μέσα της σκηνές της Βίβλου, και τον ιεραπόστολο Μάθιου Ντάιαμοντ, που διδάσκει τα παιδιά του νησιού. Ο Ντάιαμοντ ξεχωρίζει για το μοναδικό ταλέντο στη ζωγραφική τον Ιθαν Χάνι.

Οταν φτάνει στο νησί μια «Επιτροπή του Κυβερνήτη», για να ερευνήσει τις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων του νησιού, και αποφασίζεται να εκκενωθεί το μέρος και οι κάτοικοι να μεταφερθούν σε ιδρύματα, ο Ντάιαμοντ θα δράσει, ώστε να «σωθεί» ο Ιθαν και η Εμιλυ, ένα κορίτσι με μοναδικό ταλέντο στα μαθηματικά.

Στο κέντρο αυτού του παράξενα όμορφου μυθιστορήματος βρίσκεται η έννοια ή το ερώτημα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Ποιος αξίζει να είναι ανάμεσά μας ή έστω να του επιτρέπεται να υπάρχει από τις δομημένες κοινωνίες των ανθρώπων; Οπως μας υπενθυμίζει ο Χάρντινγκ, ακόμη και η ίδια η ερώτηση είναι αλαζονική και επικίνδυνη. Από τις ενδεχόμενες απαντήσεις προκύπτουν κάποιες από τις πιο άθλιες πράξεις για τις οποίες είναι ικανοί οι άνθρωποι.

Ο Χάρντινγκ υφαίνει επιδέξια μια πλούσια και ποικιλόμορφη αφηγηματική ροή, που κρατά τους αναγνώστες σε εγρήγορση, καθώς βαθαίνει η ανάγνωση στη ζωή των χαρακτήρων. Τα θέματα της ταυτότητας, του ανήκειν, της μνήμης, της επιβίωσης, αντηχούν έντονα σε όλη την ιστορία. Οι κάτοικοι του νησιού αντιμετωπίζουν πολλές προκλήσεις, από τον ρατσισμό και τη φτώχεια μέχρι την επικείμενη απειλή της ευγονικής, και ταυτόχρονα παλεύουν με τα τραύματα και τα μυστικά τους, κάνοντας το ταξίδι τους ακόμα πιο αξιόλογο και συγκινητικό.

Η λυρική και ταυτόχρονα ρεαλιστική πεζογραφία του Χάρντινγκ προκαλεί έντονα συναισθήματα. Αιχμαλωτίζει την ομορφιά, την αξιοπρέπεια και την πολυπλοκότητα του νησιού και των κατοίκων του, αποφεύγοντας τα στερεότυπα και τις απλοϊκές κρίσεις. Και ναι, κάποιες φορές μας κάνει να αισθανθούμε άβολα για τη μη ανοχή των πολιτισμένων κοινωνιών απέναντι στο διαφορετικό. Η «Αλλη Εδέμ» είναι ένα σημαντικό βιβλίο για το αδάμαστο ανθρώπινο πνεύμα, μια υπενθύμιση των ξεχασμένων, σκοτεινών κεφαλαίων της Ιστορίας, και μια ενδιαφέρουσα εξερεύνηση της ανθρώπινης ανθεκτικότητας και διαφορετικότητας.