Αρβανίτικα παραμύθια, κατάρες και ευχές

Συνεχίζοντας το αφιέρωμά μας για την παρουσία των Αρβανιτών στον ελλαδικό χώρο και τη συμβολή τους στην αναγέννηση του νέου ελληνικού κράτους, παρουσιάζουμε σήμερα το δεύτερο βιβλίο του Πέτρου Φιλίππου-Αγγέλου, αρχαιολόγου, πρ. δημάρχου Καλυβίων/Σαρωνικού. Οπως και το προηγούμενο αναφερόταν στον ιστορικό-λαογράφο Πέτρο Φουρίκη, έτσι και η παρούσα έκδοση που αναφέρεται στον αρχαιολόγο Χρίστο Ν. Πέτρου-Μεσογείτη, με το πλούσιο γλωσσικό υλικό που δημοσιεύει, συμβάλλει στη γνώση της ξεχασμένης πλέον αρβανίτικης γλώσσας, παρέχοντας άφθονο γλωσσικό υλικό για την επιστήμη της γλωσσολογίας, ενώ αποτελεί σημαντικότατη συμβολή στη γνώση της ιστορίας, των παραδόσεων και του πολιτισμού των Αρβανιτών στον ελλαδικό χώρο.

Ο Χρίστος Ν. Πέτρου-Μεσογείτης (1909-1944) γεννήθηκε στα Καλύβια της Αττικής, σπούδασε Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, εργάστηκε πρώτα ως καθηγητής στην Εμπορική Σχολή Πειραιώς, στη συνέχεια ως αρχαιολόγος στο Ηράκλειο Κρήτης, στην Αθήνα και, στη διάρκεια της Κατοχής, στο Ναύπλιο, όπου ήταν μέλος της ομάδας διάσωσης των αρχαιοτήτων από τους Γερμανούς κατακτητές. Δημοσίευσε πλήθος εργασιών, αρχαιολογικών ερευνών, μελετών με θέματα ιστορικά, ενώ ασχολήθηκε και με την επιγραφική δημοσιεύοντας πλήθος επιγραφών από την Αττική, την Κρήτη και την Αργολίδα (κατάλογος των εργασιών του υπάρχει μέσα στον τόμο).

Στην παρούσα έκδοση υπάρχουν και εισηγήσεις ειδικών για τη δράση του ως καθηγητή και τα καινοτόμα για την εποχή του εκπαιδευτικά προγράμματα που εφάρμοσε, για τη δραστηριότητά του στην Κρήτη και κυρίως τη συμβολή του στην ανέγερση του νέου Μουσείου Ηρακλείου, αλλά και για το πλήθος των μελετών του που αφορούν τη μεγαλόνησο. Και, τέλος, για την αυταπάρνησή του στην υπόθεση της διάσωσης των αρχαιοτήτων στο Ναύπλιο κατά την Κατοχή. Αποτέλεσμα των κακουχιών που πέρασε ήταν η επιδείνωση της υγείας του και ο αιφνίδιος θάνατός του τον Σεπτέμβριο του 1944 λίγο πριν από την απελευθέρωση της χώρας. Είχαν προηγηθεί κακουχίες και στο ελληνοαλβανικό μέτωπο του 1940, όπως περιγράφεται στο «Ημερολόγιον ελληνο-ιταλικού πολέμου (1940-41)», μαζί με μοναδικές, σχεδόν καθημερινές περιγραφές των πολεμικών επιχειρήσεων, αλλά και περιγραφές των τόπων από τους οποίους πέρασε και διέμεινε.

Ομως το σπουδαιότερο από όσα περιλαμβάνονται σε αυτόν τον τόμο είναι το τεράστιο αρβανίτικο υλικό που από φοιτητής ακόμη είχε συγκεντρώσει από τη γενέτειρά του, τα Καλύβια. Τα σχετικά χειρόγραφά του παρέδωσε στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Καλυβίων ο ανιψιός του, Χρήστος Δημητρίου.

Παρά το τεράστιο, πολύπλευρο και πολυσχιδές επιστημονικό έργο του Χρίστου Ν. Πέτρου-Μεσογείτη (η πρώτη δημοσίευση για το έργο του, με τον τίτλο «Απαντα Χρ. Ν. Π.-Μ.» πραγματοποιήθηκε το 1984 από τον Πέτρο Φιλίππου-Αγγέλου), στον παρόντα τόμο δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στο αρβανίτικο γλωσσικό υλικό το οποίο είχε συγκεντρώσει και διασώσει. Και αυτό γιατί η αρβανίτικη γλώσσα στην Αττική έχει σχεδόν εκλείψει και η διάσωσή της διά της καταγραφής γλωσσικού υλικού αποτελεί σημαντική συνεισφορά στην επιστήμη.

Στον τόμο περιλαμβάνονται αρβανίτικα παραμύθια-διηγήσεις-ιστορίες, προλήψεις-έθιμα, παιχνίδια, γητεύματα-γιατροσόφια, όρκοι-κατάρες-ευχές, παροιμίες (πάνω από 300), περιγραφές αγροτικών ασχολιών και της ανδρικής και γυναικείας ενδυμασίας κ.λπ. Επίσης, εκτός από ένα παράδειγμα κλίσης ρήματος στην αρβανίτικη διάλεκτο, σημαντικό είναι και το άρθρο του «Εθνολογικές παρατηρήσεις και εξέτασις της κοινωνικής καταστάσεως των Αρβανιτών [της εποχής του]». Το χειρόγραφο αυτό υλικό, αφού καταγράφηκε από τον Πέτρο Φιλίππου, ταξινομήθηκε και αντιγράφηκε, διορθώθηκε όπου ήταν αναγκαίο και μεταφράστηκε στην ελληνική, μια και ο ίδιος ο Πέτρου-Μεσογείτης δεν το είχε επεξεργαστεί και μεταφράσει, προφανώς επειδή το είχε συγκεντρώσει από τα φοιτητικά του χρόνια και δεν είχε προλάβει να το επεξεργαστεί λόγω των επαγγελματικών και επιστημονικών υποχρεώσεών του.

Με τον τίτλο «Ελληνοαλβανικά Λαογραφήματα εκ των Καλυβίων της Λαυρεωτικής» δημοσιεύεται τεράστιο πλήθος τραγουδιών (këngë) και μοιρολογιών (vajtime), ταξινομημένων ανά ενότητα (π.χ. του θέρους, της αγάπης, του χορού, του στρατού, παιδικά κ.λπ.). Σπουδαία δε είναι και η ανάλυσή του «Επισκόπησις των εν Ελλάδι και Αττική αλβανοφώνων από απόψεως γλωσσικής και λαογραφικής». Οπως και η μελέτη «Ελληνικαί λέξεις εν τω ιδιώματι των αλβανοφώνων της Αττικής», στην οποία έχει καταρτίσει ένα μοναδικό μέχρι σήμερα «γλωσσάριο» των ελληνικών λέξεων που έχουν εισρεύσει στην αρβανίτικη διάλεκτο της Αττικής.

Από την επεξεργασία όλου αυτού του πρωτόλειου υλικού αναδεικνύεται ο τεράστιος πλούτος ιστορικού, λαογραφικού και γλωσσικού υλικού που για πρώτη φορά έρχεται στη δημοσιότητα, και μάλιστα συνήθειες, ήθη, έθιμα και παραδόσεις που έχουν ξεχαστεί εδώ και δεκαετίες. Επιπλέον, το αρβανίτικο γλωσσικό υλικό που διέσωσε ο Χρίστος Πέτρου-Μεσογείτης δεν είναι πολύτιμο μόνο για την καταγραφή και τη γνώση μας για την αρβανίτικη γλώσσα και τις τοπικές της παραλλαγές, αλλά, μέσω των ελληνικών λέξεων που πέρασαν στη γλώσσα αυτή, και για τις παλαιές ελληνικές διαλέκτους που μιλιούνταν στην Αττική πριν από την εξάπλωση και επικράτηση των αρβανίτικων, και φυσικά με την παλαιά αθηναϊκή διάλεκτο, η οποία έσβησε οριστικά γύρω στη μετάβαση από τον 19ο στον 20ό αιώνα και με την οποία τα αρβανίτικα βρέθηκαν σε μακρόχρονη επαφή.

Οι μελέτες του Χρίστου Πέτρου-Μεσογείτη οι σχετικές με το αρβανίτικο στοιχείο στην Ελλάδα, οι οποίες περιλαμβάνονται στον παρόντα τόμο, παρουσιάζουν μόνο ένα μικρό μέρος από το συνολικό του έργο. Εργο που γράφτηκε στις πραγματικά δύσκολες συνθήκες του Μεσοπολέμου και στην Κατοχή από έναν επιστήμονα που «έφυγε» σε ηλικία μόλις 35 ετών.

Και όπως γράφει στον πρόλογο του βιβλίου ο τ. Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ακαδημαϊκός Προκόπης Παυλόπουλος: «Γνώρισα τον κ. Πέτρο Φιλίππου ως έναν ιδιαιτέρως δραστήριο και επιτυχημένο δήμαρχο […] που κατάφερε να συνθέσει αρμονικά το αυτοδιοικητικό του καθήκον με τα πολλαπλά επιστημονικά του, ιστορικά και λαογραφικά του ενδιαφέροντα». Και παρακάτω τονίζει: «Ο κ. Φιλίππου έχει απόλυτο δίκιο, όταν διαπιστώνει και διακηρύσσει ότι οι Ελληνες Αρβανίτες, μιλώντας τη δική τους γλώσσα, αγάπησαν ειλικρινώς και ανιδιοτελώς την Πατρίδα και αφιερώθηκαν, ψυχή τε και σώματι, στην υπεράσπισή της, σε βαθμό που δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από τους λοιπούς Ελληνες Αγωνιστές, οι οποίοι μιλούσαν την Ελληνική Γλώσσα. Την ακρίβεια των προαναφερομένων διαπιστώσεων επιβεβαιώνει, μ’ εμβληματικό τρόπο, η μελέτη του αυτή για τον Χρίστο Ν. Πέτρου-Μεσογείτη».

*Καθηγητής Γλωσσολογίας του Τμήματος Φιλολογίας του ΕΚΠΑ

♦ Στον ιστότοπο www. petrosfilippou.gr παρουσιάζονται βιβλία, περιοδικά, άρθρα, επιστημονικές συναντήσεις, ελληνικοί και ξενόγλωσσοι τίτλοι με θέμα την Αν. Αττική, τα Μεσόγεια και τη Λαυρεωτική

♦ Ο Πέτρος Ι. Φιλίππου-Αγγέλου είναι φιλόλογος- αρχαιολόγος-συγγραφέας, πρ. δήμαρχος Καλυβίων και Σαρωνικού Αν. Αττικής, πρ. πρόεδρος ΤΕΔΚΝΑ (Τοπική Ενωση Δήμων και Κοινοτήτων Ν. Αττικής), πρ. αντιπερι­φερειάρχης Αν. Αττικής. Ιδρυτής των «Επιστημονικών Συναντήσεων ΝΑ Αττικής» (μέχρι σήμερα έχουν γίνει 17 επιστημονικές συναντήσεις και έχουν εκδοθεί αντίστοιχα 17 βιβλία).