Η σαλαμοποίηση των περιοχών, ένα πλήγμα στη βιοποικιλότητα

Το άρθρο 218 ν. 4782/2021 και η οδηγία 92/43 για την προστασία των οικοτόπων και των ειδών

Το άρθρο 218 ν. 4782/2021 προβλέπει, στην παράγραφο 1, ότι έως την ολοκλήρωση των εν εξελίξει ειδικών περιβαλλοντικών μελετών με προεδρικό διάταγμα (Π.Δ.) μπορεί να καθορίζεται «υπο-περιοχή προστασίας» στις περιπτώσεις ήπιων αναπτυξιακών έργων.

Περαιτέρω στην παράγραφο 2 προβλέπεται, μεταξύ άλλων, ότι για την έκδοση του ως άνω Π.Δ. ο φορέας υλοποίησης του προτεινόμενου έργου υποβάλλει α) ειδική περιβαλλοντική μελέτη (ΕΠΜ) η οποία, αν προηγηθεί χρονικά των ειδικών περιβαλλοντικών μελετών που είναι σε εξέλιξη, αυτή θα λαμβάνεται υποχρεωτικά υπόψη. β) Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΣΜΠΕ).

Η ως άνω ΕΠΜ, όπως προκύπτει από το περιεχόμενό της, ταυτίζεται με τη δέουσα εκτίμηση των επιπτώσεων ενός έργου, η οποία προβλέπεται στο άρθρο 6, παρ. 3 της οδηγίας 92/43. Ωστόσο η ως άνω διάταξη του άρθρου 218 ν. 4782/2021 έρχεται σε ευθεία αντίθεση με την οδηγία 92/43, όπως αυτή ερμηνεύτηκε από το δικαστήριο της Ενωσης (ΔΕΕ).

Ειδικότερα η εν λόγω οδηγία αποσκοπεί στη συνολική προστασία των οικοτόπων και των ειδών (άρθρο 3, παρ. 1 της οδηγίας), η δε δέουσα εκτίμηση των επιπτώσεων (άρθρο 6, παρ. 3) θα πρέπει να περιλαμβάνει το σύνολο της προστατευόμενης περιοχής εντός ή πλησίον της οποίας θα κατασκευαστεί ένα έργο. Εάν λοιπόν η οικεία μελέτη (όποιο όνομα και αν της δοθεί) είναι αποσπασματική και μερική, όπως συμβαίνει με την ανωτέρω ρύθμιση, δεν επιτελεί τον σκοπό της, όπως αυτός προβλέπεται στις ανωτέρω ρυθμίσεις της οδηγίας.

Συγκεκριμένα η οδηγία 92/43, όπως επίσης και η οδηγία 2009/147 για τα πτηνά προστατεύουν είδη που πολλές φορές χρειάζονται μεγάλες εκτάσεις για να επιβιώσουν. Ως εκ τούτου, σύμφωνα με το ΔΕΕ, η εκτίμηση των επιπτώσεων ενός έργου θα πρέπει να καταγράφει το σύνολο των οικοτόπων και των ειδών για τα οποία καταχωρίστηκε ο τόπος και να εξετάζει τις επιπτώσεις στο σύνολό τους και όχι μέρους αυτού.

Με την προτεινόμενη ρύθμιση του άρθρου 218 ν. 4782/2021 δεν θα καταγράφεται και δεν θα αξιολογείται το σύνολο των οικοτόπων και των ειδών στην ορισθείσα προστατευόμενη περιοχή δεδομένου ότι η «υπο-περιοχή προστασίας» ενδέχεται, αν δεν είναι βέβαιο, να μην έχει όλους τους φυσικούς οικότοπους και τα είδη χάριν των οποίων ορίστηκε μια περιοχή ως ειδική ζώνη διατήρησης.

Περαιτέρω αξίζει να τονιστεί ότι ο κάθε προστατευόμενος τόπος προτείνεται από ένα κράτος-μέλος με βάση επιστημονικές πληροφορίες που ικανοποιούν τα κριτήρια αξιολόγησης του παραρτήματος ΙΙΙ της οδηγίας 92/43. Σύμφωνα με την οδηγία 92/43, ο κάθε προστατευόμενος τόπος συμβάλλει στη συνοχή του δικτύου Natura 2000 όταν ικανοποιεί τα παραπάνω κριτήρια.

Επομένως, με βάση τα παραπάνω, η πρόβλεψη του νόμου για την «υπο-περιοχή προστασίας» αγνοεί τα κριτήρια αξιολόγησης σύμφωνα με τα οποία καταχωρίστηκε ο προστατευόμενος τόπος και ιδίως αυτά που αναφέρονται στη συνολική αξιολόγηση της αξίας της περιοχής για τη διατήρηση του τύπου φυσικού οικοτόπου και των ειδών. Η σαλαμοποίηση, επομένως, της προστατευόμενης περιοχής που επιχειρείται με την εν λόγω ρύθμιση έρχεται σε ευθεία αντίθεση με την οδηγία 92/43.

Με άλλες λέξεις η σαλαμοποίηση της προστατευόμενης περιοχής καθιστά εκ των πραγμάτων την ΕΠΜ αποσπασματική και ελλιπή, ενώ η πρόβλεψη της ενωσιακής νομοθεσίας απαιτεί πλήρη περιγραφή και συνολική εκτίμηση των επιπτώσεων στους οικότοπους και τα είδη που βρίσκονται στον προστατευόμενο ή στους προστατευόμενους τόπους όπως αυτοί έχουν οριοθετηθεί και ενταχθεί στο δίκτυο Natura 2000.

Σχετικά με τα «ήπια αναπτυξιακά έργα» και τις «περιοχές απολύτου προστασίας»

Εγείρεται επίσης το ζήτημα τι σημαίνει ο όρος «ήπια αναπτυξιακά έργα». Δεν προσδιορίζεται στο εν λόγω άρθρο του νόμου ούτε κατ’ ελάχιστον η έννοια των ήπιων έργων, πράγμα που μπορεί να οδηγήσει σε αυθαιρεσία τη διοίκηση η οποία μπορεί (ή είναι αυτός ο στόχος) να τα ορίζει ad hoc.

Στην οδηγία 92/43 δεν υπάρχει διαφοροποίηση μεταξύ ήπιων και μη ήπιων έργων. καθώς υπάγονται σε αυτή όλα τα έργα τα οποία ενδέχεται να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στον προστατευόμενο τόπο.

Επίσης ο όρος «περιοχές απολύτου προστασίας» δεν υπάρχει στην οδηγία 92/43. Αυτό συμβαίνει για τον λόγο ότι από τη στιγμή που θα οριστούν οι ΕΖΔ και οι ΖΕΠ προστατεύονται με τον ίδιο τρόπο και τα ίδια μέτρα όλοι οι οικότοποι και τα είδη χάριν των οποίων ορίστηκαν αυτοί οι τόποι ως προστατευόμενοι.

Επομένως δεν έχει νόημα η εξαίρεση των περιοχών απολύτου προστασίας από τις διατάξεις του νόμου. Πρόκειται λοιπόν για φύλλο συκής ώστε να εμφανιστεί το νομοθέτημα ως δήθεν προστατευτικό της βιοποικιλότητας.

Γιατί η εν λόγω νομοθέτηση στην παρούσα χρονική συγκυρία; Θεσπίστηκε πρόσφατα στην Ε.Ε. ο Μηχανισμός Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (ΜΑΑ), ο οποίος θα διαχειριστεί το ποσόν των 672,5 δισ. € για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Από το ως άνω ποσόν στην Ελλάδα αντιστοιχούν 32 δισ. € εκ των οποίων το 37% θα αφορά δράσεις για την πράσινη μετάβαση.

Η πρώτη προϋπόθεση για τις χρηματοδοτήσεις είναι η κατάρτιση των Εθνικών Σχεδίων Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (ΕΣΑΑ). Σε αυτά πρέπει να αποδεικνύεται ότι τα μέτρα συνεισφέρουν στην πράσινη μετάβαση. Ορίζεται όμως ρητά ότι ο ΜΑΑ θα χρηματοδοτεί μόνο τα έργα που σέβονται την αρχή της μη πρόκλησης σημαντικής βλάβης, η οποία αποτελεί το κομβικό σημείο του ΜΑΑ.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επισημαίνει ότι η προστασία της βιοποικιλότητας είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για την επιλεξιμότητα ενός έργου ενταγμένου στην πράσινη μετάβαση. Ετσι πχ. η υλοποίηση έργων ΑΠΕ εάν επιδρά αρνητικά στη βιοποικιλότητα, δεν χρηματοδοτείται. Αυτό μπορεί να συμβαίνει με τις λεγόμενες ΒΑΠΕ. Ομοίως το ίδιο ισχύει και για τη μεταφορά ηλεκτρικής ενέργειας που προέρχεται είτε από ΑΠΕ είτε από φυσικό αέριο.

Γνωρίζουμε ότι στην Ελλάδα είναι σε εξέλιξη ή υπό προγραμματισμό τέτοια έργα, τα οποία θέλουν να επωφεληθούν από την εν λόγω ρύθμιση του άρθρου 218. Π.χ. έργα ΑΠΕ ή έργα μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας ή αγωγοί μεταφοράς φυσικού αερίου σε προστατευόμενες περιοχές θα επιδιώξουν να χρηματοδοτηθούν από τον ΜΑΑ.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στα τεχνικά κείμενα για τους όρους χρηματοδότησης επισημαίνει ότι η εφαρμογή της ευρωπαϊκής νομοθεσίας για την προστασία της βιοποικιλότητας θα πρέπει να γίνει απολύτως σεβαστή από τα κράτη. Π.χ. θα είναι εξαιρετικά δύσκολη έως αδύνατη η χρηματοδότηση έργων πράσινης μετάβασης στις περιοχές Natura 2000 κράτους- μέλους, εάν δεν υπάρχουν εγκεκριμένα σχέδια διαχείρισης ή άλλα κατάλληλα μέτρα από τα προβλεπόμενα στην οδηγία 92/43 (όπως είναι η περίπτωση της Ελλάδας).

Επίσης σε όλες τις εν εξελίξει ΕΠΜ αναφέρονται οικότοποι προτεραιότητας, των οποίων η ύπαρξη δυσκολεύει πολύ, αν δεν αποκλείει, τη χρηματοδότηση των έργων λόγω του περιορισμού που θέτει το άρθρο 6, παρ. 4 της οδηγίας 92/43.

Εδώ βρίσκεται και η εξήγηση για την πρόβλεψη του νόμου, ότι δηλαδή η ΕΠΜ της υποπεριοχής θα είναι αυτή που θα κατισχύει των εν εξελίξει ΕΠΜ εάν προηγηθεί χρονικά των τελευταίων, καθώς η χρηματοδοτούμενη από τον επενδυτή ΕΠΜ είναι βέβαιο ότι μέσω της σαλαμοποίησης δεν θα περιλαμβάνει οικότοπους και είδη προτεραιότητας.

Εν όψει της διαφαινόμενης επίθεσης εναντίον της φύσης πρέπει οι πολίτες να οργανώσουμε την αντεπίθεσή μας σε δύο επίπεδα. Πρώτον, να αποστέλλουμε όλη τη σχετική πληροφόρηση για όλα τα υπό χρηματοδότηση έργα στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και, δεύτερον, να παρεμβαίνουμε σε εθνικό επίπεδο, στη διαδικασία διαβούλευσης καταθέτοντας συγκεκριμένες προτάσεις και αιτιολογημένους ισχυρισμούς.

*Δικηγόρος, αν. καθηγητής, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο