Ελπίδες της νιότης που έμειναν στη μέση του δρόμου

Με το «Σπλιτ!», το 2009, ο Χριστόφορος Κάσδαγλης μας σύστησε τον Βλαδίμηρο Δημητριάδη, «αργόμισθο δημοσιογράφο, ακτιβιστή τζογαδόρο, παλαιοκομμουνιστή, γκρινιάρη και περιστασιακό ερωτύλο». Δέκα χρόνια μετά, ο συγγραφέας επιστρέφει στον ήρωά του διηγούμενος την ιστορία της νεότητάς του, στο νέο του μυθιστόρημα, «1983».

Εδώ ο Βλαδίμηρος είναι εικοσάχρονος φοιτητής, μετέχει ενεργά στην κατάληψη της σχολής του, είναι πολιτικοποιημένος, έχει εκδιωχθεί από το σπίτι του και προσπαθεί να βρει δουλειά για να ζήσει. Ετσι, συναντά τη δημοσιογραφία, αλλά η τυχαία συνάντηση γίνεται μοιραία σχέση και ο Βλαδίμηρος γίνεται τελικά δημοσιογράφος – στο μυθιστόρημα παρακολουθούμε τη δύσκολη πορεία, ώσπου να πάρει τελικά τη θέση.

Πρόκειται για ένα απολαυστικό μυθιστόρημα ενηλικίωσης ενός ανθρώπου και μιας γενιάς, κυρίως της οργανωμένης στην Αριστερά νεολαίας των αρχών της δεκαετίας του 1980. Διαβάζεται απνευστί και παρασύρει δημιουργικά τον αναγνώστη του. Είναι γραμμένο με χιούμορ, συχνά πικρό, και ειλικρίνεια. Χωρίς συναισθηματισμούς και νοσταλγία, παρόλο που αφορά την περίοδο της πρώτης νιότης του συγγραφέα. Πρόκειται επίσης για ένα λεπτομερές πορτρέτο μιας εποχής της δημοσιογραφίας που έχει περάσει ανεπιστρεπτί, τότε που αυταρχικοί αλλά αξιοσέβαστοι μέντορες έσκυβαν πάνω από τον νεοεισερχόμενο και βασανιστικά του μάθαιναν την τέχνη, όπως οι παλιοί μαστόροι στους παραγιούς.

Ο τίτλος είναι παιγνιώδης αναφορά στο οργουελικό «1984», άλλωστε ο συγγραφέας κάνει ευθεία αναφορά σ’ αυτό, μιλώντας για τον όρο «πολιτική διγλωσσία». Το 1984 στο βιβλίο του Οργουελ είναι η συμβολική χρονιά που δείχνει το τέλος της ελπίδας και την παγίωση ενός εφιαλτικού κόσμου χωρίς ελευθερίες, αλλά με πολλές ψευδαισθήσεις. Και τις ψευδαισθήσεις των δικών μας καιρών έχει κατά νου μάλλον ο Κάσδαγλης, που με αφορμή την κατάληψη γράφει ένα βιβλίο αυστηρής κριτικής όχι στην Αριστερά αλλά στους αριστερούς, διάκριση ιδιαιτέρως ουσιαστική.

Το «1983» απέχει δύο μόλις χρόνια από την άνοδο στην κυβέρνηση –και την εξουσία– του ΠΑΣΟΚ, του κόμματος που με δόλια επιτηδειότητα δόμησε τον ανθρωπότυπο που χαρακτήρισε και συνεχίζει να χαρακτηρίζει την εποχή μας. Οι όποιες ψευδαισθήσεις ανατροπών είχαν ήδη καταρρεύσει ή βρίσκονταν σε διαδικασία κατάρρευσης. Ωστόσο, υπήρχαν και οι αιθεροβάμονες που ονειρεύονταν την εγκαθίδρυση θυλάκων λαϊκής δημοκρατίας μέσα στον καπιταλισμό.

Η πρωτοπρόσωπη γραφή δίνει την αληθοφάνεια της προσωπικής εξομολόγησης. Σε αυτό βοηθά και το παιχνίδισμα της γλώσσας. Μολονότι ο ενήλικας Βλαδίμηρος θυμάται και αφηγείται, ο νεαρός εαυτός του παίρνει τα ηνία και μειώνει τη χρονική απόσταση, με την υιοθέτηση του γλωσσικού ιδιώματος των πολιτικοποιημένων νέων της εποχής. Ο συμφυρμός αυτός λειτουργεί γοητευτικά στη σκιαγράφηση του χαρακτήρα του ήρωα.

Η γεωγραφία της πόλης είναι προσεγμένη. Ο Βλαδίμηρος περπατά πολύ μέσα στην πόλη – προφανώς βρισκόμαστε σε μια εποχή που οι άνθρωποι περπατούν. Οι λεπτομερείς διαδρομές, οι συναντήσεις, οι λογικοί συνειρμοί, οι συλλογισμοί του ήρωα που προσπαθεί από τη μια να βιώσει το όνειρο μιας πιθανής επανάστασης και από την άλλη να ικανοποιήσει τις ανάγκες μια ανελέητης καθημερινότητας θυμίζουν το ύφος μοντέρνων αστυνομικών μυθιστορημάτων –είδος που πια ανοίγεται σε ό,τι παλιότερα ονομάζαμε κοινωνικό μυθιστόρημα–, με τον απελπισμένο ντετέκτιβ να προσπαθεί να λύσει το μυστήριο αντιμετωπίζοντας δεκάδες εμπόδια.

Ο Κάσδαγλης δημιούργησε στο μυθιστόρημα αυτό έναν χαρακτήρα καθόλου συχνό στην ελληνική λογοτεχνία. Τον νεαρό μετέφηβο που προσπαθεί να καταλάβει τον εαυτό του και τον κόσμο. Τέτοιους ήρωες θα βρούμε στο «Λεμονοδάσος» του Κοσμά Πολίτη και –πολύ πιο κοντά στο ιδεολογικό πλαίσιο του μυθιστορήματος εδώ– στη νεαρή ηρωίδα της «Αρχαίας Σκουριάς» της Μάρως Δούκα.

Ο Βλαδίμηρος είναι ένας αντιήρωας, ενσαρκώνει όλες τις ζόρικες και οδυνηρές αντιφάσεις μιας αριστερής νεολαίας που θα ήθελε να ζήσει τις ηρωικές στιγμές του παρελθόντος, αλλά χωρίς να αφήσει τη βολή ενός βέβαιου μέλλοντος, και δεν είναι εντελώς πεισμένη, όπως φαίνεται από τη σκληρή αυτοκριτική που κάνει ο ήρωας. Είναι ένας τζογαδόρος, κρυφά ευαίσθητος, συντηρητικός σε θέματα σεξουαλικής ηθικής, ελαφρώς σεξιστής παρότι αγαπά τις γυναίκες και εξομολόγος του είναι η ξαδέρφη του, της οποίας τις ικανότητες αναγνωρίζει. Είναι έξυπνος και ρεαλιστής – ακόμα και στις αυταπάτες του βυθίζεται συνειδητά. Είναι ένας άνθρωπος «ανάμεσα»: ανάμεσα στο καθήκον και την ανάγκη, το κοινωνικό χρέος και το βόλεμα, την πολιτική στράτευση και την προσωπική ζωή, την ανηλικότητα και την ενηλικότητα, ακόμα και στον έρωτα βρίσκεται ανάμεσα σε δύο γυναίκες.

Κατανοεί πολύ καλά τα προβλήματα της Αριστεράς, πρωτίστως τον σταλινισμό: η ελληνική Αριστερά, ακόμα και η ανανεωτική και ριζοσπαστική, έχει καταγωγική σχέση από τον σταλινισμό και τον φέρει στις δομές οργάνωσής της αλλά και στη νοοτροπία της, τη γραφειοκρατικοποίηση του κινήματος, τους αρχηγισμούς, την εξαργύρωση των αγώνων της νεότητας.

Ο Κάσδαγλης, βάζοντας στο κέντρο της αφήγησης μια κατάληψη σχολής, υμνεί την αναγκαιότητα της ελεύθερης κινηματικής δράσης, που, εκτός των πολιτικών αποτυπωμάτων της, προσφέρει «συντροφικότητα και μυσταγωγία». Εμμεσα, πάντως, μας κάνει να σκεφτούμε και μια άλλη «κατάληψη», την κατάληψη της ζωής μας από όσα σιχαθήκαμε ως νέοι – το ψέμα, την υποκρισία, τον πολιτισμό του τίποτα, τους στενούς ορίζοντες, τον εγωκεντρισμό, την αηδιαστική μικροαστίλα.

Στο ποίημά του «Στους φοιτητές της εργατοαγροτικής σχολής» ο Μπρεχτ γράφει:

Για να μπορείτε να καθόσαστε εδώ: τόσο αίμα

χύθηκε. Μπορεί να το ξεχάσετε να επιθυμείτε.

Να ξέρετε τούτο μοναχά: σ’ αυτά τα καθίσματα καθότανε άλλοι

πιο μπροστά από σας

που αργότερα καθίσανε πάνω στο σβέρκο των ανθρώπων.

Επαγρυπνείτε!

Ισως αυτό το «επαγρυπνείτε» να είναι και η ουσία του «1983».

*Συγγραφέας