Αρχιτεκτονικά στολίδια σε αφανισμό

Τον Αύγουστο του 2000 τρεις μπουλντόζες του Δήμου Αθηναίων πιάνουν δουλειά αξημέρωτα αποσκοπώντας στον αιφνιδιασμό. Μέσα σε λίγη ώρα η ιστορία ενός αιώνα, όπως και η μνήμη της βιομηχανικής λειτουργίας μιας περιοχής διαγράφεται.

Το πρώην εργοστάσιο Φιξ - Κλωναρίδου στην οδό Πατησίων μετατρέπεται σε μπάζα με τη σφραγίδα του πρώην δημάρχου Αθηναίων Δ. Αβραμόπουλου.

Η δημοτική αρχή απέφυγε επιμελώς να θέσει το ζήτημα προς συζήτηση στο δημοτικό συμβούλιο, αγνόησε δε τις έντονες αντιδράσεις των κατοίκων και τις διεκδικήσεις τους για τη διατήρηση του κτιρίου ως σημαντικού μνημείου της Ιστορίας της πόλης.

Το παλιό εργοστάσιο ζυθοποιίας και παγοποιίας Κλωναρίδου δημιουργήθηκε το 1903 τότε που την αγορά της Αθήνας τη μονοπωλούσε η ζυθοποιία του Καρόλου Φίξ.

Ακριβώς δίπλα στο εργοστάσιο ο Κλωναρίδης έχτισε τη βίλα του. Μεταξύ των δυο επιχειρήσεων Κλωναρίδου και Φιξ επικράτησε ανηλεής ανταγωνισμός για την ποιότητα και τη διάθεση του ζύθου, ώσπου το 1930 το εργοστάσιο περιήλθε στην ιδιοκτησία του δεύτερου. 

Το εργοστάσιο λειτούργησε έως το 1982, οπότε και η εταιρεία Φιξ χρεοκόπησε. Η περιουσία της επιχείρησης κατέληξε στην Εθνική Τράπεζα, η οποία έβγαλε το εργοστάσιο σε πλειστηριασμό για να αγοραστεί τελικά το 1993 από τον Δήμο Αθηναίων έναντι 1,7 δισ. δρχ.

Κατά τη δεκαετία του '80 έως και την κατεδάφισή του το εργοστάσιο λειτούργησε ως χώρος πολιτισμού της νεολαίας φιλοξενώντας θεατρικές παραστάσεις και συναυλίες. Κάπως έτσι ένα εμβληματικό δείγμα της βιομηχανικής κληρονομιάς της πόλης κατεδαφίστηκε για να μετατραπεί σε ένα ακόμη εγκαταλελειμμένο πάρκο.

«Ενα κόσμημα της περιοχής απαλείφθηκε, όπως απαλείφθηκαν και οι μνήμες μαζί του. Και το μόνο πια που παραπέμπει στην εποχή εκείνη είναι η ερειπωμένη βίλα της οικογένειας και η στάση Κλωναρίδου», όπως σημειώνει στις «Νησίδες» η ιστορικός με ειδίκευση στη Βιομηχανική Αρχαιολογία, Μαρία Μαυροειδή, και πρόεδρος του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Επιτροπής για τη Διατήρηση της Βιομηχανικής Κληρονομιάς (TICCIH- The International Committee for the Conservation of Industrial Heritage).

«Πολλά είναι όμως τα στολίδια της βιομηχανικής κληρονομιάς και της προβιομηχανικής σε όλη την χώρα που κατεδαφίστηκαν, κουτσουρεύτηκαν και ερήμωσαν. Η εξαφάνισή τους δημιουργεί τις προϋποθέσεις της λήθης αίροντας παράλληλα την αίσθηση του ανήκειν, της ταυτότητας», προσθέτει η κ. Μαυροειδή.

Τι είναι όμως η βιομηχανική κληρονομιά; Σύμφωνα με την αρχαιολόγο καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών Μαρίνα Καραβασίλη με τον όρο αυτόν «αναφερόμαστε στις επινοήσεις, τα τεχνικά επιτεύγματα και τα αγαθά της βιομηχανικής εποχής που διαμόρφωσαν αυτό που αποκαλείται σύγχρονος τρόπος ζωής. Ωστόσο η ραγδαία ανάπτυξη των επιστημών και της βιομηχανίας διαδέχτηκε η ταχύτατη αποβιομηχάνιση, ο μαρασμός δηλαδή σημαντικών βιομηχανιών με μακρόχρονη ιστορία, η πληθυσμιακή ερήμωση ολόκληρων περιοχών και το τεράστιο πρόβλημα της ανεργίας. Στο πλαίσιο αυτό η αναγνώριση της βιομηχανικής κληρονομιάς και της διαχείρισης της δεν συναρτάται μονοσήμαντα με την καταγραφή και προστασία των αρχιτεκτονικών κελυφών και των διαδικασιών ανάπτυξης αυτού του τομέα αλλά και με την εσωτερική ανάγκη του σύγχρονου ανθρώπου να συνειδητοποιήσει τον εαυτό του, την ατομική και συλλογική ταυτότητα του καθώς βλέπει το παρόν να μεταλλάσσεται με εκπληκτική ταχύτητα σε παρελθόν» ( «Η διαχείριση της βιοµηχανικής κληρονοµιάς στην Ελλάδα. Εικοσάχρονη εμπειρία και Σύγχρονες Προοπτικές στη Συγκρότηση Πολιτιστικών Πόρων», Αθήνα, 2005 - Μαρίνα Καραβασίλη)

Η ραγδαία αποβιομηχάνιση και τα θραύσματα της μνήμης

Οι σύγχρονες πόλεις μας είναι εν πολλοίς το αποτέλεσμα των αλλαγών που συντελέστηκαν στις βιομηχανικές δραστηριότητες κατά τις προηγούμενες δεκαετίες.

Η προστασία και η επανάχρηση των βιομηχανικών μνημείων είναι οι αδιάψευστοι μάρτυρες της συλλογικής μνήμης.

Κατά τη δεκαετία του 1970 καταγράφονται στην Ευρώπη και στην Αμερική τα σημάδια της κρίσης στον τομέα της βιομηχανικής παραγωγής. Οι παράγοντες που προκάλεσαν τη ραγδαία στη συνέχεια αποβιομηχάνιση είναι πολλοί, ωστόσο πρέπει να υπογραμμιστεί ότι οι επιχειρήσεις, προκειμένου να βελτιώσουν την ανταγωνιστικότητα των προϊόντων τους, επιλέγουν τη διασπορά των παραγωγικών τους δραστηριοτήτων σε χώρες με φτηνά εργατικά χέρια, αποθέματα πρώτων υλών και ανύπαρκτους περιβαλλοντικούς ελέγχους.

Εξάλλου για τις επιχειρήσεις η παραγωγή προϊόντων δεν θεωρείται πλέον η βασική παράμετρος της ανταγωνιστικότητας.

Στην Ελλάδα, όπου θριαμβεύει ο κρατικοδίαιτος καπιταλισμός, η αποβιομηχάνιση επέφερε τη διακοπή της λειτουργίας πολλών εργοστασίων και τη συνακόλουθη ερήμωση και εγκατάλειψή τους.

Η διεθνής επιτροπή για τη διατήρηση της Βιομηχανικής κληρονομιάς ιδρύεται (TICCIH) το 1973 και σε συνεργασία με το ICOMOS (διεθνές συμβούλιο μνημείων), όπως και με την UNESCO, δραστηριοποιείται για την προστασία των καταλοίπων της βιομηχανικής κληρονομιάς σε όλο τον πλανήτη.

Σε αυτά, όπως επισημαίνεται, περιλαμβάνονται κλωστοϋφαντουργεία, μεταλλουργία, βυρσοδεψεία, ορυχεία, ατμόμυλοι, σιδηροδρομικά δίκτυα, γέφυρες και ενεργειακοί σταθμοί, ναυπηγεία, φάροι, εργατικοί οικισμοί και λιμενικές εγκαταστάσεις.

Η ευαισθησία για τα μνημεία της βιομηχανικής δραστηριότητας στη χώρα μας εκδηλώνεται στα μέσα της δεκαετίας του '80 με πρωτεργάτες, όπως σημειώνει η κ. Μαυροειδή, τον Στέλιο Παπαδόπουλο, ψυχή του Πολιτιστικού Τεχνολογικού Ιδρύματος της ΕΤΒΑ (Πολιτιστικό Ιδρυμα Ομίλου Πειραιώς στη συνέχεια), από πανεπιστημιακά ιδρύματα και κυρίως το ΕΜΠ και το ΑΠΘ, καθώς και τους σκαπανείς του Βιομηχανικού Μουσείου της Σύρου Βασίλη Παναγιωτόπουλο, Αγγελική Φενερλή και Χριστίνα Αγριαντώνη.

Εθνικός φορέας της προστασίας και της διαχείρισης της βιομηχανικής κληρονομιάς με τις κατά τόπους Εφορείες Νεοτέρων Μνημείων είναι το υπουργείο Πολιτισμού, ενώ πρωταγωνιστικό ρόλο για τη διάσωση και την ανάδειξη μνημείων της βιομηχανικής κληρονομιάς διαδραματίζει το ελληνικό τμήμα του TICCIH, το οποίο ιδρύθηκε το 1992, ενώ το θεσμικό πλαίσιο ορίζεται το 2002 με τον νόμο 3028 για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής κληρονομιάς.

Το 2003 η διεθνής επιστημονική κοινότητα συνέταξε μια διακήρυξη, στην οποία συμπεριελήφθησαν οι αρχές της βιομηχανικής κληρονομιάς λαμβάνοντας τη μορφή χάρτας, τη «χάρτα του Νίζνι Ταγκίλ» για τη βιομηχανική κληρονομιά.

Σύμφωνα με αυτήν «η βιομηχανική κληρονομιά είναι τα κατάλοιπα του βιομηχανικού πολιτισμού που έχουν ιστορική, τεχνολογική,αρχιτεκτονική και επιστημονική αξία.

Αυτά τα κατάλοιπα αποτελούνται από κτίρια και μηχανήματα, εργαστήρια, μύλους και εργοστάσια, μεταλλεία, χώρους μεταποίησης και διύλισης, χώρους φύλαξης και αποθήκευσης, τόπους όπου παράγεται, μεταφέρεται και χρησιμοποιείται ενέργεια, μεταφορές με όλη την υποδομή τους, καθώς και τόποι φιλοξενίας κοινωνικών δραστηριοτήτων σχετικές με τη βιομηχανία, όπως οι κατοικίες των εργαζομένων, οι θρησκευτικοί χώροι και τα εκπαιδευτήρια».

Το επίδικο σε κάθε περίπτωση αφορά την επίτευξη της σωστής ισορροπίας μεταξύ διατήρησης και μεταβολής. Κι αυτό καθώς πολλά είναι τα παραδείγματα αποτυχημένων επαναχρήσεων που περιόρισαν έως και απάλειψαν το βάρος της ιστορικής μνήμης.

Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής

Η προσέγγιση της βιομηχανικής κληρονομιάς και αρχαιολογίας δεν μπορεί παρά να είναι διεπιστημονική. Και αυτό καθώς αφορά μια περίοδο με καταιγιστικές αλλαγές σε τεχνολογικό, ιστορικό, κοινωνικό και οικονομικό επίπεδο.

Εν ολίγοις απαιτείται μια ολιστική προσέγγιση, τονίζει η κ Μαυροειδή με «σεβασμό στη μνήμη των ανθρώπων».

Και εδώ ακριβώς παρεισφρέει ο ρόλος των πολιτών και των τοπικών κοινωνιών.

Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός της διεύρυνσης και συμπερίληψης στο Δ.Σ του TICCIH πολιτών με ιδιαίτερη αγάπη και μεράκι για τα κατάλοιπα της βιομηχανικής κληρονομιάς όπως του Ηρακλή Φασουράκη, ο οποίος είναι μαζί με την Μαρία Δανιήλ, τον Χρήστο Λαμπρόπουλο και τη Μαριλένα Βακαλοπούλου οι διαχειριστές της ιστοσελίδας των Βιομηχανικών Δελτίων Απογραφής (ΒΙΔΑ).

Στόχος της ΒΙΔΑ, που άρχισε να λειτουργεί το 2017, είναι να αποτελέσει -σημειώνουν οι διαχειριστές της- «με την εθελοντική συνεισφορά όλων μας μια έγκυρη και αναλυτική βάση δεδομένων και πληροφοριών σχετικά με τη Βιομηχανική Αρχαιολογία στην Ελλάδα. Αυτός ο ιστότοπος ελπίζουμε ότι θα συνεισφέρει θετικά στην έρευνα και στην ενεργοποίηση προς κάθε κατεύθυνση, της ανάγκης διάσωσης και αποκατάστασης των βιομηχανικών μνημείων. Είναι προφανές ότι η προσπάθεια αυτή δεν σταματά στην απλή καταγραφή και ανάδειξη των μνημείων αυτών, αλλά εντάσσεται στη συνολική προσπάθεια διάσωσης της μνήμης των επαγγελμάτων, των δραστηριοτήτων που εξαφανίστηκαν, καθώς και στην ιστορική καταγραφή του κάθε βιομηχανικού χώρου, συνεισφέροντας έτσι στην ευρύτερη γνώση του τεχνικού πολιτισμού μας».

Οι διαχειριστές της ιστοσελίδας, πλην της Μ. Δανιήλ που είναι αρχιτέκτονας, «ο μέντορας μας», όπως αναφέρει ο κ. Φασουράκης, ασκούν εντελώς διαφορετικά επαγγέλματα.

«Ο Χρήστος και η Μαριλένα παρακολούθησαν σεμινάρια Βιομηχανικής Αρχαιολογίας. Αποφασίσαμε λοιπόν να κάνουμε εργαλείο μας τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, συμβάλλοντας έτσι στην καταγραφή και πίεση για την προστασία των βιομηχανικών μνημείων. Εγώ λόγω επαγγέλματος ταξιδεύω σε όλη την Ελλάδα και το πάθος μου είναι η φωτογραφία. Αρχίσαμε λοιπόν την καταγραφή και ζητήσαμε τη συμμετοχή του κόσμου. Και η ανταπόκριση είναι όντως εντυπωσιακή», προσθέτει ο κ Φασουράκης.

Καθόλου τυχαίο αν το αναλογιστεί κανείς. Σε εποχές με καταιγιστικές αλλαγές και μια πραγματικότητα τόσο ρευστή, η αναγκαιότητα διατήρησης της συλλογικής μνήμης και η αίσθηση της συνέχειας συνιστούν πολύτιμες σταθερές.

Μέσα από τα Βιομηχανικά Δελτία Απογραφής

Καταγραφή εμβληματικών κτιρίων που διασώθηκαν

ή απειλούνται ή χάθηκαν για πάντα

Μεταλλεία Λαυρίου. Πρόκειται για μια θετική πρωτοβουλία επανάχρησης (πολιτιστική εν προκειμένω) των ορυχείων - μεταλλείων.

Το 1992 τα μεταλλεία με τη βαριά Ιστορία αγοράζονται έπειτα από πολλές και μακράς διάρκειας ενέργειες του Πολυτεχνείου, του δήμου και της τοπικής κοινωνίας από το Δημόσιο για να παραχωρηθούν στο Πολυτεχνείο, προκειμένου να ιδρυθεί το Τεχνολογικό Πολιτιστικό Πάρκο.

Το συγκρότημα των 40 βιομηχανικών κτιρίων της γαλλικής εταιρείας, που συντηρήθηκαν ή που προγραμματίζεται να συντηρηθούν, εκτείνονται σε μια έκταση 250 στρεμμάτων. Δεσπόζουν τα κλιμακωτά μεγαλοπρεπή και εμβληματικά υψηλά κτίρια του υδρομηχανικού εμπλουτισμού «μεταλλοπλύσιο».

Καταγράφονται όμως και αυτά που δεν διασώζονται:

Καπνοβιομηχανία Βασίλη Καραβασίλη. «Το καπνεργοστάσιο της οδού Φιλαδελφείας (στον σταθμό Λαρίσης) υπήρξε το πρώτο αυτόνομο ιδιωτικό καπνεργοστάσιο στην Αθήνα που συστήθηκε από την Ανώνυμη Ελληνική Εταιρεία Βιομηχανίας Καπνού το 1918.

Το 1924 η εταιρεία περιήλθε στην ιδιοκτησία της καπνοβιομηχανίας «Β. Καραβασίλης Α.Ε». Το συγκρότημα αποτελούνταν από τρία συνεχόμενα κτίρια. Ηταν εξοπλισμένο με 22 σιγαροποιητικά μηχανήματα, από τα πρώτα που λειτούργησαν στην Ελλάδα. Λειτούργησε ως καπνοβιομηχανία μέχρι την πτώχευση της εταιρείας το 1959, οπότε και εκποιήθηκε σε δημόσιο πλειστηριασμό και περιήλθε στην κατοχή της Εθνικής Τράπεζας. Κατεδαφίστηκε το 2006 από την ΕΤΕ και το οικόπεδο πωλήθηκε το 2007 σε ιδιωτική εταιρεία, η οποία ανήγειρε στη θέση του πολυώροφο κατάστημα.

Το εργοστάσιο Λιπασμάτων της Δραπετσώνας «ήταν βιομηχανική μονάδα της ελληνικής εταιρείας Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων, του οποίου η κατασκευή ολοκληρώθηκε το 1910. Από την έναρξη της λειτουργίας του από τον Ν, Κανελλόπουλο έως και το 1946, που αγοράστηκε από τον Μποδοσάκη - Αθανασιάδη, το εργοστάσιο κυριαρχούσε στην οικονομική ζωή του Πειραιά.

Υπέστη μεγάλες ζημιές την περίοδο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά παρέμεινε εν λειτουργία και τη δεκαετία του '50 γνώρισε νέα μεγάλη άνθηση. Στα 1993 η εταιρεία υπήχθη στη διαδικασία εκκαθάρισης, το εργοστάσιο πέρασε στην ιδιοκτησία της Εθνικής Τράπεζας ωστόσο το 1999 έπαυσε να λειτουργεί.

Σήμερα βρίσκεται σε κατάσταση απόλυτης εγκατάλειψης. Δημοτική αρχή και τοπική κοινωνία διεκδικούν την επανάχρησή του ως δημόσιου χώρου.

ΠΥΡΚΑΛ. Η εταιρεία προήλθε από τη συγχώνευση το 1908 της εταιρείας Ελληνικού Πυριτιδοποιείου Χημικών και Βιομηχανικών Προϊόντων στο Αιγάλεω και της εταιρείας των Αφων Μαλτισινιώτη στο Ψυχικό.

Το 1934, μετά την παρέμβαση του διοικητού της Εθνικής Τράπεζας, αναλαμβάνει τα ηνία της επιχείρησης ο Π. Μποδοσάκης. Ο ίδιος αγοράζει τα επόμενα χρόνια μεγάλη έκταση στην περιοχή της Βλύχας, στα ανατολικά του κόλπου της Ελευσίνας... Η εταιρεία μετατρέπεται σε βιομηχανία κατασκευής οβίδων και φυσιγγίων. Την περίοδο της κατοχής το εργοστάσιο καταστρέφεται.

Μεταπολεμικά η λειτουργία της ΠΥΡΚΑΛ ξανάρχισε το 1951 με την είσοδο της χώρας στο ΝΑΤΟ. Ωστόσο η πορεία της επιχείρησης δεν ήταν ικανοποιητική: η Ελλάδα, όπως και τα άλλα κράτη, εν μέσω του Ψυχρού πολέμου δεν είχε πλέον τη δυνατότητα ελεύθερων επιλογών όσον αφορά την πώληση και αγορά πολεμικού υλικού.

Το 1982 η ΠΥΡΚΑΛ κρατικοποιήθηκε. Το 2004 συγχωνεύτηκε με την ΕΒΟ. Το 2017 εξαγοράστηκε από τα διυλιστήρια ΕΛΠΕ, τα οποία σχεδιάζουν την κατεδάφιση των ιστορικών βιομηχανικών κτισμάτων και των παρακείμενων καταφυγίων χωρίς μέχρι σήμερα να έχει παρέμβει το υπουργείο Πολιτισμού προκειμένου να διασωθεί αυτό το ιστορικό βιομηχανοστάσιο.

Τον Ιανουάριο του 2018, ύστερα από παρέμβαση της Monumenta, επετεύχθη η ανάκληση των αδειών κατεδάφισης.

Ταπητουργείο Μωράλογλου- Βύρωνας Αττικής. Με την ίδρυση του συνοικισμού Βύρωνα το 1924, κατασκευάστηκε μεταξύ άλλων και το ταπητουργείο για να βρουν απασχόληση οι νεαρές πρόσφυγες.

Το ταπητουργείο ανήκε στην οικογένεια Μωράλογλου από τη Σπάρτη Πισιδίας