Καρθαγένη, 24η μέρα του ταξιδιού στην Κολομβία, Κυριακή βράδυ, το τελευταίο στη χώρα. Αύριο κάποιοι θα επιστρέψουν Ελλάδα, μερικοί θα συνεχίσουμε για την Κόστα Ρίκα και την Νικαράγουα. Πολύ ζέστη και υγρασία.
Γκετσεμανί, η μποέμ συνοικία της Καρθαγένης, έτσι τουλάχιστον την συστήνουν οι τουριστικοί οδηγοί. Πρόκειται για την λαϊκή γειτονιά της παλιάς πόλης. Αρχικά εδώ κατοικούσαν οι «μόρος», οι Άραβες της Ισπανίας που εκχριστιανίστηκαν βίαια, Εβραίοι και άλλοι οι οποίοι προσπαθούσαν να βρουν καταφύγιο στον Νέο Κόσμο. Στην αυλή της μικρής πανσιόν φτάνει η φασαρία από το πλήθος των νεαρών τουριστών, που γεμίζουν ασφυκτικά τους στενούς δρόμους, τα τραγούδια των πολυάριθμων πλανόδιων μουσικών οι οποίοι κουβαλάν από μαγαζί σε μαγαζί τους δυνατούς ενισχυτές τους και από λατινοαμερικάνικους ρυθμούς με τους οποίους τα εκατοντάδες ποτάδικα, φαγάδικα, καταστήματα με τουριστικά είδη κ.λπ. προσπαθούν να τραβήξουν πελάτες.
Στην παλιά πόλη δεν μένουν πια ντόπιοι, μας εξηγούσε το πρωί ο ξεναγός μας, το πολύ εκατό οικογένειες. Ο ίδιος γεννήθηκε εδώ, αλλά η οικογένεια του πούλησε την περιουσία της και έφυγε. Στις πιο αριστοκρατικές γειτονιές του ιστορικού κέντρου κατοικούν βέβαια αρκετές ζάπλουτες οικογένειες, αλλά κατά βάση τα παλιά πανέμορφα αποικιακά κτίρια έχουν ανακαινιστεί και αξιοποιούνται δια της βραχυχρόνιας μίσθωσης (Airbnb). Μερικά σπίτια τα ενοικιάζουν οι ίδιοι οι παλιοί τους ιδιοκτήτες, τα πιο πολλά όμως πέρασαν στα χέρια των τραπεζών, καθώς οι κάτοχοί τους δεν μπορούσαν να πληρώσουν τα χρέη τους.
Ήταν νωρίς Κυριακή πρωί, οι δρόμοι, πλημμυρισμένοι με κόσμο μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες, ήταν πια άδειοι και πολύ ήσυχοι. Εδώ δεν ακούγεται πια η φασαρία που κάνουν τα παιδιά, σχολίασε ο ξεναγός. Μας κέρασε αναψυκτικά σε ένα παλιό λαϊκό καφενείο, το οποίο λεγόταν Ελ Τσε (tienda y refresqueria El Che). Ο ιδιοκτήτης του, που έχει πια πεθάνει, έμοιαζε πολύ με τον Τσε Γκεβάρα και συμπεριφερόταν σαν ο σωσίας του. Το μαγαζί αυτό είναι ίσως το μόνο του είδους του που έχει απομείνει στην παλιά πόλη. Για πόσο ακόμα;
Αποχαιρετήσαμε τον ξεναγό στην Πλάσα ντε λος Κότσες (Πλατεία των Αμαξών), την πλατεία που γινόταν κάποτε το σκλαβοπάζαρο. Παλιά λεγόταν και πλατεία των σκλάβων, αλλά το όνομα άλλαξε γιατί η Κολομβία δεν θέλει να θυμάται αυτή την πλευρά της ιστορίας της, υποστήριξε ο ξεναγός.
Είμαστε πλέον στην τέταρτη εβδομάδα από τότε που περάσαμε τα σύνορα Βενεζουέλας- Κολομβίας στην Κούκουτα. Ξεκινώντας από την Μπογκοτά κατευθυνθήκαμε νότια μέχρι το Σαν Αγκουστίν. Μετά κινούμενοι προς τα δυτικά περάσαμε την Κεντρική Κορδιλιέρα και φτάσαμε στο Ποπαγιάν. Κατόπιν συνεχίσαμε προς τα βόρεια ακολουθώντας την κοιλάδα του ποταμού Κάουκα (Ποπαγιάν, Κάλι κ.α.). Ξαναπιάσαμε την Κεντρική Κορδιλιέρα, και κινούμενοι πάντα προς βορά φτάσαμε στο Μεντεγίν και μετά στο Μoμπός (Mompox), στην περιοχή της συμβολής των ποταμών Κάουκα και Μαγκνταλένα.
Το τέρμα της διαδρομής, μετά από 2.550 χλμ, τα περισσότερα μέσα από δύσβατους ορεινούς δρόμους, σε μεγάλα υψόμετρα, ήταν η Καρθαγένη στις ακτές της Καραϊβικής (1). Χρησιμοποιήσαμε δημόσια λεωφορεία (κυρίως για τις πολύωρες διαδρομές των 11- 14 ωρών) και νοικιασμένα βαν. Εκτός από τα δυόμιση και πλέον χιλιάδες χλμ. που διανύσαμε οδικώς, για να φτάσουμε στις ακτές του Ειρηνικού στο Τσοκό, για τις οποίες δεν υπάρχει δρόμος και χρειάστηκε να πάρουμε αεροπλάνο.
Το ταξίδι στην Κολομβία αποτελεί μια ευκαιρία για να γνωρίσει κανείς τα πολλά πρόσωπα της Λατινικής Αμερικής. Η Κολομβία τα συμπυκνώνει με τον καλύτερο τρόπο. Είναι για αυτό το κομμάτι του κόσμου ό,τι π.χ. το Καμερούν για την υποσαχάρια Αφρική.
Σε διατηρητέα χωριά και μικρές πόλεις όπως η Βίγια ντε Λέιβα, το Σαλέντο και το Μομπός, αλλά και στα ιστορικά κέντρα μεγαλύτερων πόλεων, μπορέσαμε να αφουγκραστούμε κάτι από την παλιά Κολομβία και την ατμόσφαιρα του κόσμου των κρεολών, μιας αριστοκρατίας λευκών εποίκων, η οποία ηγήθηκε των πολέμων για την ανεξαρτησία και αποτέλεσε την άρχουσα τάξη της νεογέννητης Δημοκρατίας (μια λευκή ελίτ η οποία άσκησε με σιδερένιο χέρι την "φωτισμένη" εξουσία της σε Ινδιάνους, μιγάδες και μαύρους). Επισκεφτήκαμε εξαιρετικού ενδιαφέροντος μουσεία που μαρτυρούν την παρουσία στην χώρα ενός αστικού πολιτισμού υψηλού επιπέδου: ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίσαμε το Μουσείο Μποτέρο (https://www.banrepcultural.or
Μας εντυπωσίασαν τα προκολομβιανά μνημεία του Σαν Αγκουστίν και του Τιεραδέντρο, έργα πολιτισμών πού είχαν ήδη εξαφανιστεί όταν έφτασαν οι Ισπανοί και για την ιστορία των οποίων σήμερα δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα. Δεν μετανιώσαμε καθόλου για τις μακρινές και επίπονες διαδρομές που απαιτήθηκαν για την επίσκεψη τους. Οι τελευταίες είχαν άλλωστε το δικό τους ανεξάρτητο ενδιαφέρον, το οποίο είχε να κάνει με την ζωντανή Κολομβία, την φύση της και τους ανθρώπους της.
Πράγματι, αυτές τις λίγες ώρες που μένουν μέχρι την αναχώρηση μας από την Κολομβία, περνάν από το μυαλό μας πολλές εικόνες από τα μοναδικά φυσικά τοπία: Αυτά του εθνικού δρυμού του Πουρασέ, ο οποίος εκτείνεται ανάμεσα στο Σαν Αγκουστίν και το Ποπαγιάν, συχνά σε υψόμετρα πάνω από 3.000 μέτρα. Της Καρμπονέρα, του δάσους με τους χιλιάδες φοίνικες του είδους ceroxylon quindiuense, που αποτελεί το εθνικό σύμβολο της Κολομβίας, ενός δάσους στις Άνδεις που περπατήσαμε σε μια πεζοπορία οκτώ χλμ στα 3.600 μέτρα. Της χλωρίδας και της πανίδας στα έλη του βαθύπεδου Μομποσίνα στην περιοχή του Μομπός, τα οποία επισκεφτήκαμε με βάρκα πριν δυο τρείς μέρες.
Τα παχιά λιβάδια στα οποία βόσκουν κοπάδια από αγελάδες και οι καλλιεργημένες εκτάσεις αποτελούν σημαντικό μέρος της πλούσιας ποικιλομορφίας που χαρακτηρίζει την κολομβιάνικη ύπαιθρο. Ποικιλομορφία που αφορά όχι μόνο το φυσικό τοπίο αλλά και την κοινωνική διαστρωμάτωση. Στο Σαν Αγκουστίν και το Τιεραδέντρο μικροί καλλιεργητές, κάτοχοι αγροτεμαχίων γύρω στα τρία εκτάρια ο καθένας, καταβάλλοντας τεράστιο κόπο για να αξιοποιήσουν εντελώς απότομες πλαγιές, παράγουν καφέ εξαιρετικής ποιότητας, περιζήτητο στις διεθνείς αγορές. Επισκεφτήκαμε έναν από τους συνεταιρισμούς τους όπου μας έδειξαν δυο τρία πράγματα όσον αφορά την παραγωγή και την εμπορία του καφέ. Στην Αντιόκια ο καφές παράγεται σε μεγάλα αγροκτήματα.
Οι ανισότητες όσον αφορά την γαιοκτησία είναι κραυγαλέες. Πριν μερικά χρόνια ο ΟΗΕ υπολόγιζε πως το 1,15% του πληθυσμού κατείχε το 52% της γης. Αυτή η κατάσταση χαρακτηρίζει γενικά την Λατινική Αμερική, στην οποία πουθενά, εκτός του Μεξικού, δεν έχει γίνει πραγματική αγροτική μεταρρύθμιση. Ο εμφύλιος επιδείνωσε τις ανισότητες καθώς οι αναγκαστικές μετακινήσεις των χωρικών συνοδεύονταν από την αρπαγή της γης τους, η επιστροφή της οποίας συνεχίζει σε μεγάλο βαθμό να εκκρεμεί. Ο πρόεδρος Πέτρο ετοιμάζεται να ανακηρύξει το 2025 "εθνικό έτος της αγροτικής μεταρρύθμισης και της κοινοτικής και οικογενειακής γεωργίας, αυτής των χωρικών και των ιθαγενών". Τον περασμένο Οκτώβριο επρόκειτο να γίνει "η μεγαλύτερη διανομή στην ιστορία της Κολομβίας", μόλις 50.000 εκτάρια (2). Ο στόχος για το 2025 είναι να διανεμηθούν 600.000 εκτάρια.
Η προσπάθειά μας, όμως, να γνωρίσουμε την Κολομβία των λαϊκών στρωμάτων, όσο αυτό είναι δυνατό σε τόσο λίγο χρόνο, επικεντρώθηκε σε επισκέψεις στις λαϊκές γειτονιές (μπάριος) και τις παραγκουπόλεις των μεγάλων πόλεων. Οι λίγες ώρες που περάσαμε στην Σιουδάδ Μπολίβαρ της Μπογκοτά, στην Κομούνα 20 του Κάλι και το σύντομο πέρασμα μας από τα στενά και τους δρόμους της Μοράβια του Μεντεγίν ήταν από τις κορυφαίες στιγμές του ταξιδιού μας.
Οι γειτονιές αυτές, προπύργια της λαϊκής αντίστασης, συχνά αποτέλεσαν πεδία σκληρών μαχών κατά τον εμφύλιο. Εδώ βρήκε πρόσφορο έδαφος το αντάρτικο, μετά την ήττα του οποίου και τις εκκαθαρίσεις που έκανε ο στρατός και οι παρακρατικοί (με δεκάδες χιλιάδες θύματα, εξαφανισμένους κ.λπ.) επικράτησαν οι συμμορίες. Βέβαια, συμμορίες στην υπηρεσία των καρτέλ του Μεντεγίν και του Κάλι τη δεκαετία του ΄80 και αρχές των ΄90 υπήρχαν ανεξάρτητα από τα αντάρτικα. Για καιρό λυσσομανούσε ο πόλεμος μεταξύ των συμμοριών και αυτές οι γειτονιές θεωρούνταν επίφοβες εστίες εγκληματικότητας.
Με πρωτοβουλία μερικών φωτισμένων δημάρχων ξεκίνησε μια προσπάθεια επανενσωμάτωσης των μπάριος στην ζωή των πόλεων, η οποία εν πολλοίς στηρίχθηκε στην αυτοοργάνωση και την δημιουργικότητα των ίδιων των κατοίκων. Οι διαδοχικές δημοτικές εξουσίες, ακόμα και όταν ανήκαν στην Δεξιά, δεν εγκατέλειψαν αλλά συνέχισαν αυτά τα προγράμματα. Αποφασιστικό ρόλο έπαιξε η κατασκευή του metrocable: στην Μπογκοτά, το Μεντεγίν και το Κάλι, είδαμε τις εκατοντάδες καμπίνες τελεφερίκ να κινούνται αδιάκοπα σε μακριές σειρές αρκετά μέτρα πάνω από τις στέγες των σπιτιών και να σχηματίζουν ένα τεράστιο εναέριο δίκτυο , αποτελούμενο από πολλές διαφορετικές γραμμές (έξι στο Μεντεγίν), ένα πολυπλόκαμο εναέριο μετρό το οποίο εξασφαλίζει την πυκνή επικοινωνία ανάμεσα στα μπάριος, που είναι κτισμένα σε απόκρημνες πλαγιές, δύσκολα προσβάσιμες με λεωφορεία, και τα κέντρα των πόλεων.
Συγχρόνως έχουν δημιουργηθεί κοινοτικές βιβλιοθήκες, δημοτικά πολιτιστικά κέντρα και ενθαρρύνεται η ντόπια καλλιτεχνική δημιουργία, κορυφαία μορφή της οποίας είναι το γκράφιτι και οι τοιχογραφίες. Σχεδόν σε όλα τα μέρη του κόσμου, φυσικά και στην Ευρώπη, οι κρατικές πολιτικές στοχεύουν στην γκετοποίηση, στην απομόνωση των "επικίνδυνων" γειτονιών. Η Κολομβία, δίνοντας το παράδειγμα και σε άλλες λατινοαμερικάνικες χώρες, πειραματίζεται με μια άλλη προσέγγιση.
Στα μπάριος ενθαρρύνεται, επίσης, η ανάπτυξη του τουρισμού. Η Μπογκοτά δεν είναι μόνο το ιστορικό της κέντρο, μας εξηγούσε ο Ρόι Ρόχας, ο ξεναγός μας στην Σιουδάδ Μπολίβαρ. Ο Βίκτορ Πέρες, ο ξεναγός μας στην Κομμούνα 20 (Κάλι), μας διηγήθηκε τις παιδικές του αναμνήσεις από τις μάχες ανάμεσα στην Μ-19 και τον στρατό την δεκαετία του 1980 (ο πρόεδρος Πέτρο τότε ανήκε στη Μ-19, στις τελευταίες εκλογές στην Κομμούνα 20 πήρε 85%). Πρόσφατα, τον Μάιο του 2021, μας έλεγε ο Βίκτορ, κατά την εξέγερση εναντίον της φορολογικής μεταρρύθμισης του προέδρου Ντούκε, η Κομμούνα 20 θρήνησε πάνω από 20 νεκρούς.
Την άλλη πλευρά του νομίσματος την είδαμε κατά την επίσκεψη μας στην περίφημη Κομμούνα 13 του Μεντεγίν, η οποία αποδείχθηκε μια σκέτη απογοήτευση. Επρόκειτο για ένα ευτελή μαζικό τουρισμό, μια βόλτα σε μερικούς δρόμους γεμάτους τουριστικά μαγαζιά, καφέ και εστιατόρια μακριά από την πραγματική ζωή της γειτονιάς. Σήμερα η Κομμούνα 13 έχει αναδειχθεί στον πρώτο σε επισκέψεις προορισμό του Μεντεγίν. Υποδέχεται ετησίως πάνω από 1.600.000 τουρίστες.
Αυτές τις εβδομάδες είχαμε την ευκαιρία να συνομιλήσουμε με πολλούς Κολομβιάνους, πολιτικά στελέχη, ακτιβιστές αλλά και απλούς ανθρώπους. Μερικοί από τους τελευταίους ήταν ιδιαίτερα διαφωτιστικοί. Πριν δυόμιση εβδομάδες, πηγαίνοντας για το Ποπαγιάν, είχαμε μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση με τον οδηγό του αυτοκινήτου μας. Ψήφισε Πέτρο και θα ξαναψηφίσει τον υποψήφιο της Αριστεράς, αν και νομίζει πως μάλλον θα χάσει τις εκλογές.
Με την αριστερή προεδρία βελτιώθηκαν οι μισθοί (το 2025 ο βασικός μισθός θα φτάσει τα 367 ευρώ μαζί με το επίδομα μεταφοράς, αύξηση 9,54%), πάρθηκαν μέτρα για τους ηλικιωμένους (ο Πέτρο εισηγήθηκε να καταβάλλεται σε όλους τους ηλικιωμένους μια μικρή σύνταξη), την παιδεία και την υγεία (το κολομβιάνικο σύστημα υγείας και πριν τον Πέτρο θεωρούνταν από τα καλύτερα τις Λατινικής Αμερικής). Όμως το σχέδιο του για την ολική ειρήνη (paz total), το κύριο σύνθημα με το οποίο εκλέχθηκε, δεν πάει καλά (3). Ο Πέτρο δεν έχει την πλειοψηφία σε κανένα από τα δύο σώματα του Κογκρέσου και έτσι αναγκάζεται να κάνει επώδυνους συμβιβασμούς που απογοητεύουν όσους τον υποστηρίζουν.
Όμως μερικοί λαϊκοί άνθρωποι υποστηρίζουν την δεξιά. Το ταξίδι μας με το λεωφορείο από το Μεντεγίν για το Μομπός είχε ξεκινήσει από το προηγούμενο απόγευμα και είχε πια ξημερώσει για τα καλά. Οι άλλοι επιβάτες είχαν κατέβει και στο όχημα είχαμε απομείνει εμείς και οι δυο οδηγοί. Μας ρώτησαν αν συμφωνούμε να κάνουμε μια μικρή στάση για ψαρόσουπα σε μια ταβέρνα στις όχθες του Μαγκνταλένα. Φυσικά δεν χάσαμε την ευκαιρία.
Τρώγοντας το πεντανόστιμο και φρεσκότατο ψάρι πιάσαμε την κουβέντα. Οι οδηγοί διαμαρτύρονταν για τα ατέλειωτα ωράρια εργασίας και τις κακές συνθήκες δουλειάς. Μετά η συζήτηση γύρισε στα πολιτικά. Ήταν σφοδρά αντίθετοι με τον πρόεδρο Πέτρο και δικαιολόγησαν την στάση τους κατηγορώντας τον πως θέλει να εγκαταστήσει στην Κολομβία ένα καθεστώς σαν του Μαδούρο. Αυτό ακριβώς είναι το πιο πειστικό επιχείρημα της Δεξιάς στην Κολομβία, παρότι ο Πέτρο έχει ασκήσει επανειλημμένα κριτική στην πολιτική του Μαδούρο. Τα εκατομμύρια Βενεζουελάνων μεταναστών αποτελούν ζωντανή μαρτυρία για την οικτρή κατάσταση της χώρας τους. Οι Κολομβιάνοι τους αντιμετωπίζουν σαν βάρος, τους θεωρούν υποδεέστερους, τους κατηγορούν για την εγκληματικότητα κ.λπ. Η ταύτιση του Πέτρο με την Βενεζουέλα είναι ιδιαίτερα βολική για την Δεξιά.
Το τετραήμερο ταξίδι μας στις ακτές του Ειρηνικού στο Τσοκό και η ολιγόωρη επίσκεψη μας στο Σαν Μπασίλιο ντε Παλένκε μας έδωσαν την ευκαιρία για μια πρώτη γνωριμία με τους Αφροκολομβιάνους και την ιστορία τους. Η Δυτική Κορδιλιέρα και μια πυκνή και αδιαπέραστη ζούγκλα που καταλήγει σε μαγκρόβια δάση ή σε υπέροχες τροπικές παραλίες χωρίζουν την υπόλοιπη Κολομβία από τις ακτές του Ειρηνικού. Πρακτικά ο μόνος τρόπος να φτάσει κανείς ως εδώ είναι το αεροπλάνο, οδικώς είναι αδύνατο. Η βιοποικιλότητα της περιοχής είναι μια από τις μεγαλύτερες του πλανήτη. Αφρικάνοι σκλάβοι που απέδρασαν από τις φυτείες κατάφεραν να διασχίσουν το πυκνό τροπικό δάσος και έφτασαν στις ακτές όπου δημιούργησαν μια νέα ζωή σαν ψαράδες. Με την κατάργηση της δουλείας έφτασαν και άλλοι Αφρικάνοι. Οι σημερινοί κάτοικοι απασχολούνται όλο και περισσότερο στον τουρισμό.
Η ίδρυση του Σαν Μπασίλιο ντε Παλένκε κοντά στην Καρθαγένη τοποθετείται γύρω στα 1603 και αποδίδεται στον μεγάλο Αφρικάνο επαναστάτη Μπένκος Μπιόο. Είναι η παλαιότερη πόλη ελεύθερων Αφρικάνων στην Αμερική (αναγνωρίστηκε σαν τέτοια από το 1713, πολύ πριν την Αϊτή). Από το 2005 περιλαμβάνεται στον κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO. Φτάσαμε στην πόλη κατά το μεσημέρι ερχόμενοι από το Μομπός και πηγαίνοντας στην Καρθαγένη. Μείναμε έκπληκτοι. Ένα κομμάτι αυθεντικής Αφρικής στην καρδιά της Κολομβίας. Στην πλατεία ορθώνεται το άγαλμα του Μπένκος Μπιόο και κυματίζουν οι σημαίες όλων των Αφρικάνικων χωρών. Η αισθητική της πόλης, το στυλ των ρούχων, η μουσική, όλα παραπέμπουν στην Αφρική. Οι κάτοικοι έχουν διασώσει και μιλούν εκτός από τα ισπανικά και την δική τους γλώσσα. Εδώ δεν κλαίμε τους νεκρούς μας, εξηγεί ο νεαρός ξεναγός. Αυτός που πεθαίνει παίρνει τον δρόμο για τη Αφρική και εμείς γιορτάζουμε το γεγονός για εννιά μέρες.
Ολοκληρώνοντας την καταγραφή των αναμνήσεων μας από το οδοιπορικό στην Κολομβία, δεν μπορούμε να παραλείψουμε να κάνουμε μια μνεία σε μια από τις πιο όμορφες (προ)παραμονές πρωτοχρονιάς της ζωής μας. Ήταν η τελευταία μέρα της Φέρια ντε Κάλι, της παγκόσμιας γιορτής της σάλσα που γίνεται στο Κάλι. Βρισκόμασταν στην πόλη και φροντίσαμε να επισκεφτούμε το περίφημο Zaperoco bar, τον ναό της σάλσα όπως το αποκαλούν. Η εικόνα της Κολομβίας δεν μπορεί παρά να είναι λειψή χωρίς την διάσταση της μουσικής, του ρυθμού, της χορευτικής δεξιοτεχνίας, του αισθησιασμού, του ξεφαντώματος, χωρίς αυτή την δυνατή εμπειρία που μας προσέφερε απλόχερα αυτό το μακρύ βράδυ στο Zaperoco bar του Κάλι.
(1) Το κύριο μέρος της Κολομβίας αποτελείται από τρείς οροσειρές και τις δύο κοιλάδες που σχηματίζονται ανάμεσά τους. Πρόκειται για την Δυτική Κορδιλιέρα (προς τις ακτές του Ειρηνικού), την Κεντρική και την Ανατολική Κορδιλιέρα (προς την Αμαζονία). Οι δύο κοιλάδες είναι αυτές του ποταμού Κάουκα και του ποταμού Μαγκνταλένα. Μπορούμε να πούμε πως η Κολομβία είναι κτισμένη γύρω από αυτά τα δυο ποτάμια: τον Κάουκα και τον Μαγκνταλένα.
(2) Gobierno trazo ruta y destino $200.000 millones para potenciar reforma agraria, El Espectador, 14 Ιανουαρίου 2025, και επίσης https://www.minagricultura.
(3) Η ολική ειρήνη θα συμπεριλάμβανε όχι μόνο το κομμάτι των FARC που δεν αποδέχτηκε την προηγούμενη ειρηνευτική διαδικασία και τις άλλες ένοπλες οργανώσεις αριστερής καταγωγής αλλά και τις συμμορίες. Βλ και https://www.efsyn.gr/
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας