Το είδωλο του κορονοϊού στον καθρέφτη του Δαρβίνου

Γιατί όταν αναζητάμε επιστημονικά τεκμηριωμένες εξηγήσεις για την προέλευση και τη μελλοντική δυναμική των παραλλαγών του κορονοϊού Sars CoV-2, οφείλουμε να καταφύγουμε αναγκαστικά στην εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου; Διότι, όπως δείξαμε σε σειρά άρθρων, μόνο η επιστήμη της βιολογικής εξέλιξης μπορεί να μας παράσχει κάποιες απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα. Η θολή εικόνα και οι άλογοι φόβοι για την εμφάνιση νέων ιικών παραλλαγών οφείλονται στη δυσκολία που έχουν πολλοί άνθρωποι -ακόμα και επιστήμονες- στο να αποδεχτούν τις εξελικτικές εξηγήσεις.

Μόλις κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης το βιβλίο «Στον Καθρέφτη του Δαρβίνου», ένα πολύ ενδιαφέρον συγγραφικό εγχείρημα αποτίμησης των 20 (!) πιο κοινών παρανοήσεων της εξελικτικής θεωρίας. Ζητήσαμε από τον συγγραφέα του βιβλίου, καθηγητή Σπύρο Σφενδουράκη, να μας μιλήσει για τους στόχους που έθεσε γράφοντάς το, αλλά και τη σημασία της εξελικτικής προσέγγισης για την κατανόηση της εμφάνισης και της πλανητικής διάδοσης των παραλλαγών του κορονοϊού.

Ο δρ Σπύρος Σφενδουράκης για την πανδημία των εξελικτικών παρανοήσεων

● Για δεύτερη χρονιά το ανθρώπινο είδος συμμετέχει, χωρίς συνήθως να το συνειδητοποιεί, σε ένα ιδιότυπο εξελικτικό πείραμα: τη διαρκή παραγωγή νέων παραλλαγών, δηλαδή την εξελικτική προσαρμογή των κορονοϊών σε όλες τις ανοσοποιητικές προσπάθειες των ανθρώπων. Πώς εξηγεί η σύγχρονη εξελικτική επιστήμη αυτή τη φαινομενικά παράδοξη «συνεξέλιξη» των ιών και των ανθρώπων; Πόσο δαρβινική είναι αυτή η αμφίδρομη ανταγωνιστική-προσαρμοστική διαδικασία;

Καταρχάς να σημειώσουμε ότι η «συνεξέλιξη», η διαρκής ταυτόχρονη εξέλιξη διαφορετικών ειδών που προάγεται από τη μεταξύ τους αλληλεπίδραση, είναι φαινόμενο καθημερινό γύρω μας, δεν αφορά μόνο τους ιούς και τους ανθρώπους αλλά τους περισσότερους οργανισμούς. Κλασικό παράδειγμα είναι τα ανθοφόρα φυτά και τα ζώα, κυρίως έντομα, που τα επικονιάζουν. Σε αυτά, η συνεξέλιξη έχει οδηγήσει σε τεράστια ποικιλία και συναρπαστικές μορφές τόσο των λουλουδιών όσο και των ζώων. Ολα τα παράσιτα αναπτύσσουν αντίστοιχες σχέσεις με τους ξενιστές τους, καθώς αυτοί «προσπαθούν» να τα αποφύγουν ενόσω αυτά «προσπαθούν» να ακολουθήσουν τις αλλαγές στη μορφή και το γενετικό προφίλ των ξενιστών τους.

Πρόκειται σαφώς για δαρβινική διαδικασία, αφού αυτό που περιγράφουμε ως «προσπάθεια» είναι στην πραγματικότητα η φυσική επιλογή, δηλαδή η διαφορική αναπαραγωγή, των «παραλλαγών» και από τις δυο πλευρές που είναι ανθεκτικότερες. Στην περίπτωση των σύγχρονων ανθρώπων, βέβαια, η ανάπτυξη της Ιατρικής έχει αλλάξει τα δεδομένα, αφού δεν περιμένουμε πλέον την τυχαία εμφάνιση κάποιων ανθεκτικών παραλλαγών μας για να επιλεγούν, αλλά επεμβαίνουμε με ταχύτητα στη διαδικασία, καταπολεμώντας τους ιούς και τα άλλα παράσιτα, όπως όταν με τα εμβόλια εντείνουμε την ανθεκτικότητα των ανθρώπων ανεξάρτητα από το γενετικό τους προφίλ.

Μπορούμε δηλαδή να πούμε ότι η ανθρώπινη ιατρική τεχνολογία είναι μια διαρκής προσπάθεια υποκατάστασης της δαρβινικής διαδικασίας και ελέγχου της εξελικτικής μας πορείας. Εάν αφήναμε τη φυσική ανοσία να λειτουργήσει, όπως θα συνέβαινε στα άλλα είδη ή στους προγόνους μας πριν από την ανάπτυξη της επιστημονικής Ιατρικής, θα μετρούσαμε τεράστιες απώλειες συνανθρώπων μας και μεγάλη δυστυχία!

Φυσικά, η επιτυχία της παρέμβασής μας στη δαρβινική διαδικασία της συνεξέλιξης δεν είναι απόλυτη, αν και διευρύνεται διαρκώς όσο αυξάνονται οι γνώσεις μας και όσο οι τεχνολογικές επινοήσεις μας γίνονται πιο αποτελεσματικές. Εν κατακλείδι, η περίπτωση του κορονοϊού συνιστά μια διαδικασία στην οποία συνυπάρχουν και δαρβινικά και μη δαρβινικά στοιχεία, με τον στόχο μας να είναι η εκμηδένιση των δαρβινικών προς όφελος όλων των ανθρώπων.

Οι ιοί, από τη μεριά τους, ακολουθούν τη δαρβινική διαδικασία της επιλογής ανθεκτικών παραλλαγών, η οποία είναι μεν ταχύτατη σε αυτούς εξαιτίας των αστρονομικών αριθμών τους και της ταχύτατης αναπαραγωγής τους, αλλά τα εμβόλια και τα μέτρα προστασίας, εάν εφαρμοστούν σωστά, μπορούν να την προλάβουν.

● Η πολιτικά πανικόβλητη και, ενίοτε, τρομοκρατική αντιμετώπιση της νέας πανδημίας ίσως να οφείλεται και στην ανεπαρκή εξελικτική κατανόηση της ιογενούς απειλής. Δεν θα έπρεπε, εντούτοις, να είναι σε όλους σαφές ότι η αποτελεσματικότητα των στρατηγικών μας απέναντι στις σημερινές και μελλοντικές ιογενείς απειλές εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την κατανόηση των εξελικτικών διεργασιών που εμπλέκονται στην εμφάνιση και την επιδημική διάδοση των νέων ιών;

Είναι βέβαιο ότι η κατανόηση των εξελικτικών διεργασιών που σχετίζονται με το πώς εξαπλώνονται οι επιδημίες βοηθά και θα βοηθήσει ακόμα περισσότερο στο μέλλον ώστε να τις αντιμετωπίζουμε αποτελεσματικότερα και με ακόμα μεγαλύτερη ταχύτητα. Πρέπει να παραδεχτούμε, όμως, ότι η ταχύτητα αντίδρασης ήταν ήδη πολύ μεγάλη και ενδεικτική των δυνατοτήτων της σύγχρονης βιολογικής και ιατρικής έρευνας. Φυσικά, πάντοτε θα προσδοκούμε και θα διεκδικούμε ακόμα μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα, αφού υπήρξαν και συνεχίζουν να υπάρχουν και αστοχίες αλλά και προβληματικές στάσεις τόσο από εκείνους που παίρνουν αποφάσεις όσο και από μεγάλες μερίδες πολιτών.

Πανικόβλητη και τρομοκρατική αντιμετώπιση, όμως, δεν υπήρξε. Υπήρξαν οπωσδήποτε παλινωδίες και άτολμα βήματα, όπως και προσπάθειες οικονομικής, πολιτικής, ακόμα και ιδεολογικής εκμετάλλευσης. Χωρίς να τα υποτιμούμε αυτά, οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι η ταχύτητα αντίδρασης ήταν εντυπωσιακή, αφού μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα αναπτύχθηκαν τόσο αποτελεσματικά εμβόλια! Να μην ξεχνάμε ότι πρόκειται για πρωτοφανές φαινόμενο που εκδηλώνεται σε παγκόσμια κλίμακα και για πρώτη φορά στην ιστορία ενεργοποίησε παγκόσμιο συντονισμό στην αντιμετώπισή του, έστω και με προβλήματα.

Αντιθέτως, αυτό που αναδεικνύεται ως τρομακτικό είναι το μεγάλο ποσοστό των ανθρώπων που, αντί να σπεύσουν να στηρίξουν την παγκόσμια προσπάθεια αντιμετώπισης της πανδημίας, προτίμησαν να ικανοποιήσουν αυτό που αντιλαμβάνονται ως προσωπικό «συμφέρον» τους. Λειτουργούν εν πολλοίς αντικοινωνικά, με αδιαφορία για τους συνανθρώπους τους και με επιλεκτική περιφρόνηση για σπουδαία επιτεύγματα του ανθρώπινου πολιτισμού, όπως η επιστήμη και η τεχνολογία.

Από εξελικτική σκοπιά, διαπιστώνουμε ότι οι άνθρωποι σε μεγάλο βαθμό συνεχίζουν να εκδηλώνουν εξελιγμένες συμπεριφορές που έχουν προκύψει μέσα από εντελώς διαφορετικές περιβαλλοντικές πιέσεις, τις οποίες και δυσκολεύονται να προσαρμόσουν στο σύγχρονο περιβάλλον.

Ετσι, αντί να μπορούν να εκτιμούν με ορθολογικό τρόπο τα προφανή επιστημονικά δεδομένα και στοιχεία, πολλοί προσκολλώνται σε ανορθολογικές πεποιθήσεις και σε μεταφυσικές «δεσμεύσεις», καθώς και στο βραχυπρόθεσμο ατομικό συμφέρον τους. Το συμπέρασμα που προκύπτει από την ευρύτερη εξελικτική οπτική γωνία είναι πως ο δρόμος προς την αυτονομία και την ουσιαστική απελευθέρωση από τα εξελικτικά δεσμά μας είναι ακόμα μακρύς.

● Στο βιβλίο σας «Στον καθρέφτη του Δαρβίνου» αντιμετωπίζετε συστηματικά και κριτικά τις συχνότατες παρανοήσεις των δαρβινικών εξελικτικών ιδεών. Ποιες είναι, κατά τη γνώμη σας, οι πιο επίμονες παρανοήσεις της εξελικτικής θεωρίας;

Νομίζω ότι η επιλογή των παρανοήσεων που, εν πολλοίς, αποτυπώνεται και στους τίτλους των κεφαλαίων του βιβλίου μου, είναι ενδεικτική για το ποιες θεωρώ πιο επίμονες. Για παράδειγμα, πολλοί πιστεύουν ότι η εξέλιξη αφορά «το καλό του είδους», ότι η δαρβινική θεωρία μιλά για άκρατο ανταγωνισμό «όλων εναντίον όλων», πως η φυσική επιλογή είναι η επιβίωση του ισχυρότερου ή του καλύτερου, ότι η εξελικτική θεωρία υποστηρίζει πως όλα καθορίζονται από τα γονίδια ή ότι στηρίζει ρατσιστικές, σεξιστικές και άλλες απάνθρωπες ιδεολογίες.

Πρόκειται για παρανοήσεις που οφείλονται σε πλημμελή κατανόηση της σύγχρονης εξελικτικής θεωρίας από, συχνά, καλοπροαίρετους ανθρώπους. Επιπρόσθετα, υπάρχουν παρανοήσεις που οφείλονται σε εσφαλμένες αντιλήψεις για την επιστήμη γενικότερα, όπως ότι ο δαρβινισμός είναι «απλώς μια θεωρία», ξεπερασμένη ή αυθαίρετη που δεν μπορεί να ελεγχθεί.

Φυσικά, υπάρχουν και ηθελημένες «παρανοήσεις», δηλαδή σκόπιμες παραμορφώσεις, προερχόμενες κυρίως από ανθρώπους με ισχυρές ιδεολογικές δεσμεύσεις, όπως οι φανατικοί θρησκευόμενοι και οι οπαδοί παρόμοιων ιδεοληψιών που αρνούνται να παρακολουθήσουν την επιστήμη. Αλλες πάλι προκύπτουν από βαθύτερα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ψυχολογίας που αφορούν τη στρεβλή εικόνα για τον εαυτό μας, την ψευδαίσθηση «ανωτερότητας» και σαφούς διάκρισής μας από τα υπόλοιπα ζώα, και την παρηγορητική ψευδαίσθηση ότι υπάρχει άυλη «ψυχή», μετά θάνατον ζωή ή κάποιος αόρατος κόσμος «πνευμάτων», «δυνάμεων» και υπερφυσικών όντων.

Αυτά μπορεί να είχαν προσαρμοστική αξία για τους προϊστορικούς προγόνους μας, αφού ενέτειναν τη συνοχή των κοινοτήτων τους ή διευκόλυναν την ενασχόληση με τα καθημερινά παρά την επίγνωση της θνητότητάς μας. Ανεξάρτητα από επιμέρους αίτια, πάντως, οι περισσότεροι άνθρωποι αισθάνονται πως είναι σε θέση να αναπτύξουν ισχυρές απόψεις για την εξελικτική θεωρία επειδή αυτή μας αφορά με άμεσο τρόπο και, ταυτόχρονα, περιγράφει φαινόμενα που εκδηλώνονται σε κλίμακες που αντιλαμβανόμαστε.

Ελάχιστοι αμφισβητίες της εξέλιξης διατυπώνουν αντίστοιχες αντιρρήσεις για την κβαντική φυσική, ας πούμε, παρότι η εμπειρική τεκμηρίωση πολλών θεωριών της είναι φτωχότερη από εκείνη της εξελικτικής επιστήμης. Αποδέχονται απλώς ότι δεν την κατανοούν, σε αντίθεση με την εξέλιξη. Επειδή αυτή η στάση, ως βαθιά ανθρώπινη, είναι αναπόφευκτη, υπό την έννοια ότι είναι ριζωμένη στην επί χιλιάδες χρόνια εξελισσόμενη ψυχολογική μας συγκρότηση, με το βιβλίο μου επιχειρώ να καταστήσω τις αρχές της εξελικτικής θεωρίας όντως κατανοητές, πέρα από ιδεολογικές, ψυχολογικές ή άλλες παραμορφώσεις.

● Γιατί, όμως, ενώ έχει περάσει πάνω από ενάμισης αιώνας από τη διατύπωση της δαρβινικής θεωρίας, ένας εντυπωσιακά μεγάλος αριθμός ανθρώπων -μεταξύ των οποίων και κάποιοι επιστήμονες- εξακολουθούν να πιστεύουν ότι η εξέλιξη των έμβιων όντων είναι απλώς μια «υπόθεση» και όχι ένα αδιαμφισβήτητο επιστημονικά γεγονός; Σε ποια εμπόδια προσκρούει η ευρύτερη αποδοχή της σύγχρονης εξελικτικής επιστήμης;

Οπως μόλις ανέφερα, υπάρχουν διάφορες κατηγορίες αιτίων που συγκλίνουν σε ριζωμένες, ψυχολογικής τάξης, αντιδράσεις και στάσεις. Εξάλλου, οι επιστήμονες είναι κι αυτοί άνθρωποι, με ψυχική συγκρότηση που δεν διαφέρει από των άλλων ανθρώπων. Ετσι, πολλοί δυσκολεύονται να αποδεχτούν ότι είμαστε πίθηκοι με ιδιαίτερες νοητικές ικανότητες μεν, αλλά πίθηκοι.

Αισθάνονται ότι δεν μπορεί παρά να είμαστε κάτι ριζικά διαφορετικό, με ιδιαίτερο ρόλο και απώτερο σκοπό. Το αίσθημα αυτό, βέβαια, έχει να κάνει με το πώς εξελίχθηκε η νόησή μας, αφού η απόδοση σκοπού σε διάφορα φαινόμενα είχε προσαρμοστική αξία στην προϊστορία μας. Παράλληλα, η απορία και ο φόβος μπροστά στο ακατανόητο του θανάτου οδήγησαν στην ψευδαίσθηση της αθάνατης ψυχής, στη σκέψη πως «δεν μπορεί να είναι μόνο αυτό», πράγματα που δύσκολα εναρμονίζονται με την εξελικτική ερμηνεία.

Οι περισσότερες επιστημονικές θεωρίες, εάν γίνονταν πλήρως κατανοητές, θα οδηγούσαν σε παρόμοια συναισθηματική αντίδραση, αλλά φαντάζουν δυσνόητες, ενώ η εξελικτική θεωρία φαίνεται περισσότερο κατανοητή. Τα εμπόδια στην αποδοχή της, σε συντριπτικό ποσοστό, οφείλονται στο ότι αφορά και περιγράφει και εμάς τους ίδιους. Εάν οι επιστήμονες που διαμόρφωσαν τη σύγχρονη εξελικτική θεωρία έλεγαν ότι αυτή αφορά όλους τους άλλους οργανισμούς εκτός από τον άνθρωπο, ελάχιστοι θα ασχολούνταν με αυτή ή θα έφερναν αντιρρήσεις!

Ετσι, τα ποικίλα επιστημονικοφανή επιχειρήματα ενάντια στην εξέλιξη, στην ουσία αφορούν μόνο όσα υποστηρίζει για τον άνθρωπο. Αλλά πλέον γνωρίζουμε καλά ότι είμαστε μόνο ένα ανάμεσα στα εκατοντάδες εκατομμύρια είδη που έζησαν ποτέ στη Γη. Πόση αλαζονεία χρειάζεται για να θεωρούμε ότι τα πάντα περιστρέφονται γύρω από εμάς και πως το είδωλό μας στον καθρέφτη είναι το μέτρο για κάθε μορφή ζωής; Η αποδοχή της φύσης και της παροδικότητάς μας μπορεί να είναι επίπονη για πολλούς αλλά, ταυτόχρονα, έχουμε τόσα πολλά να δίνουν νόημα στη σύντομη ζωή μας, όπως την τέχνη, την επιστήμη και τις σχέσεις μας με τους άλλους.

Η Ιστορία, εξάλλου, δείχνει ότι η προσκόλληση σε μεταφυσικές ιδεοληψίες καταφέρνει μόνο να στενεύει τους ορίζοντες του νου μας και συμβάλλει στην εκδήλωση των χειρότερων προϊστορικών συμπεριφορών που ξεπηδούν από τη διαίρεση σε «εμείς» και «αυτοί». Η γνώση, πάλι, μπορεί να είναι απελευθερωτική και να προάγει την αρμονική συμβίωση και την ποιότητα της ζωής μας.

• Για τη θεωρία της βιολογικής εξέλιξης κυκλοφορούν στον τόπο μας αρκετά και πολύ αξιόλογα βιβλία, που τα υπογράφουν σημαντικοί Ελληνες και ξένοι εξελικτικοί. Εσείς, ποιον στόχο θέσατε γράφοντας αυτό το βιβλίο;

Συμφωνώ απόλυτα μαζί σας ότι κυκλοφορούν εξαιρετικά βιβλία που περιγράφουν με συναρπαστικό τρόπο την εξελικτική θεωρία, τα περισσότερα από τα οποία μάλιστα προσπάθησα να συμπεριλάβω στις συστάσεις για περαιτέρω ανάγνωση που δίνονται στο τέλος του βιβλίου μου. Αυτό που θέλησα να αντιμετωπίσω, όμως, με τη δική μου ταπεινή συνεισφορά είναι ακριβώς οι κοινές παρανοήσεις που επιμένουν παρά την ύπαρξη τόσο πολλών και εύκολα προσβάσιμων πηγών πληροφορίας. Ετσι, οδηγούμενος από την εμπειρία που είχα κατά τη διάρκεια διαλέξεων και ομιλιών, προσπάθησα να εντοπίσω τις πιο συνηθισμένες και σοβαρές παρανοήσεις που συνάντησα, και να δώσω με όσο πιο απλό τρόπο μπόρεσα, άμεσες και ευθείες απαντήσεις σε αυτές.

Βλέπω λοιπόν τον «Καθρέφτη» πιο πολύ ως συμπλήρωμα στην υπόλοιπη βιβλιογραφία, το οποίο μπορεί να χρησιμεύσει ως γρήγορη αναφορά στα ποικίλα ερωτήματα και τα ποικίλα «μα» που μπορεί να εγερθούν στο μυαλό όσων διαβάζουν τα πιο περιγραφικά βιβλία, τα οποία συχνά στοχεύουν σε συγκεκριμένες πτυχές της εξέλιξης. Προσπάθησα να αποφύγω την τεχνική ορολογία ή, έστω να εξηγώ με απλά λόγια όποιους όρους έπρεπε να χρησιμοποιήσω, ώστε οι απαντήσεις να διαβάζονται εύκολα και από αναγνώστες χωρίς ιδιαίτερες γνώσεις βιολογίας. Παράλληλα, δεν θέλησα να αποφύγω τα «δύσκολα» σημεία ή να αναπτύξω «στρατηγική» που θα οδηγούσε σε ευκολότερη αποδοχή.

Υποστηρίζω πάντα ότι η σαφήνεια, η αμεσότητα και η ειλικρίνεια είναι ο καλύτερος οδηγός, ακόμα κι αν πρέπει να οδηγήσει σε δύσβατους δρόμους που πολλοί θα αποφύγουν να πάρουν. Δεν κρύβω ότι κάποιες προεκτάσεις και ερμηνείες έχουν και την προσωπική μου χροιά, η οποία μπορεί να διαφέρει κάπως από εκείνη άλλων ειδικών. Πώς θα μπορούσε άλλωστε να γίνει αλλιώς; Σε κάθε περίπτωση, όμως, προσπάθησα να καταστήσω σαφές ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που, ενδεχομένως, επιδέχονται διαφορετικές προσεγγίσεις. Αν και μάλλον δεν είναι αυτά που ίσως φαντάζονται κάποιοι πριν διαβάσουν το βιβλίο…

Ποιος είναι

Ο Σπύρος Σφενδουράκης είναι καθηγητής Οικολογίας και Βιοποικιλότητας στο Τμήμα Βιολογικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου. Σπούδασε Βιολογία στο ΕΚΠΑ, απ’ όπου πήρε και το διδακτορικό του. Πέρα από το επιστημονικό του έργο στη Βιογεωγραφία, τη Συστηματική και την Οικολογία, ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τη διάδοση της επιστημονικής γνώσης στο ευρύ κοινό και έχει επιμεληθεί και μεταφράσει στα ελληνικά σημαντικά βιβλία εκλαϊκευμένης επιστήμης.