Εκλογές από τη βάση, «κεφαλές» χωρίς σώματα

Οι εσωκομματικές εκλογές «από τη βάση» μελών και φίλων παρουσιάζονται συχνά στον δημόσιο διάλογο ως ο δημοκρατικότερος τρόπος ανάδειξης των ηγετών των πολιτικών κομμάτων, που -υποτίθεται- παρακάμπτει τις γραφειοκρατικές ελίτ και τις κομματικές «ολιγαρχίες» και ενισχύει τη συμμετοχή των πολιτών, ανανεώνοντας το ενδιαφέρον τους για την πολιτική και τα κοινά.

Τον τελευταίο χρόνο στην Ελλάδα η κοινή γνώμη παρακολουθεί τις διεργασίες ανάδειξης προέδρου στον ΣΥΡΙΖΑ και στο ΠΑΣΟΚ, όμως ελάχιστοι μιλούν για τον ελέφαντα μέσα στο δωμάτιο: τα πολιτικά κόμματα χάνουν σταθερά τα ενεργά τους μέλη τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, παρά την αυξημένη συμμετοχή στις εκλογές και τη θεωρητική νομιμοποίηση των εκλεγμένων προσώπων μέσα από τις αμφιλεγόμενες «αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες». Χιλιάδες κόσμου ψηφίζουν με 2-3 ευρώ για την ανάδειξη αρχηγών που όμως μοιάζουν συχνά σαν τις «κομμένες κεφαλές», όπως χαρακτήριζε ο συγγραφέας Στρατής Τσίρκας στη «Λέσχη» (1961) τα ανώτερα κομματικά στελέχη που απλώς επαναλαμβάνουν το ίδιο ποίημα, έχοντας ενίοτε χάσει κάθε σχέση με τη λογική και την πραγματικότητα. Ως «κεφαλές χωρίς σώματα» και «σώματα χωρίς κεφαλές» περιγράφει αυτές τις διεργασίες και η Αμερικανίδα πολιτική επιστήμονας Theda Skocpol.

Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες η τάση αλλαγής της φυσιογνωμίας των πολιτικών κομμάτων είχε φανεί ξεκάθαρα ώς τα τέλη της δεκαετίας του 2000. Με την εξαίρεση τριών χωρών που βγήκαν από σκληρές δικτατορίες (Ισπανία, Πορτογαλία και Ελλάδα) και εκδημοκρατίστηκαν στα μέσα των ’70s, στην τριακονταετία 1980-2010 σχεδόν σε όλες τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες καταγράφηκε σημαντική μείωση του απόλυτου αριθμού των κομματικών μελών (Democracy and the Cartelization of political parties, Richard Katz, Peter Maier, 2018). Ακόμη και στη Γερμανία, ο αριθμός των μελών μειώθηκε σημαντικά, παρά τη δυνατότητα αύξησης που προέκυψε από την ενσωμάτωση των ανατολικογερμανικών ομόσπονδων κρατιδίων στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία το 1990. Σύμφωνα με στοιχεία που παρουσιάζονται στη μελέτη Democracy and the Cartelization of political parties, τα πολιτικά κόμματα στην Ευρώπη είχαν το 2010 αθροιστικά 4,5 εκατομμύρια λιγότερα μέλη σε σχέση με το 1980.

Από τη δεκαετία του 1990 το Γαλλικό Σοσιαλιστικό και το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας «ανακάλυψαν» την εκλογή αρχηγού από τη βάση όταν είδαν πως η κομματική ταύτιση μειωνόταν ανάμεσα στους ψηφοφόρους τους, τη στιγμή που αυτά είχαν μετατραπεί από κόμματα ιδεών σε πολυσυλλεκτικά και από εκεί σε κόμματα-καρτέλ, όπως τα ονομάζουν οι πολιτικοί επιστήμονες. «Η εκλογή από τη βάση ήταν η απάντηση σε μια τριπλή αλλαγή: τη μείωση του αριθμού των κομματικών μελών, την υψηλή εκλογική κινητικότητα από το ένα κόμμα-καρτέλ στο άλλο και τη χαμηλότερη συμμετοχή στις εθνικές εκλογές», όπως εξηγεί ο κοινωνιολόγος και συγγραφέας Γιώργος Σιακαντάρης.

Θεραπεία-δόλωμα

Η Λαμπρινή Ρόρη, επίκουρη καθηγήτρια Πολιτικής Ανάλυσης στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, υπογραμμίζει («Μεταπολιτική, κρίση αντιπροσώπευσης και κομματικές εκλογές ΙI», syntagmawatch.gr, 8/11/2023) ότι «ήδη από τη δεκαετία του 1990, σταδιακά και με διαφορετικές δοσολογίες, τα πολιτικά κόμματα στη Δυτική Ευρώπη διαστέλλουν το δικαίωμα του εκλέγειν από τα στενά κομματικά όργανα στα μέλη, αλλά και πιο πρόσφατα στους συμπαθούντες. Η εξέλιξη αυτή έρχεται άλλοτε σαν θεραπεία και άλλοτε σαν δόλωμα, η ανοιχτή εκλογή ηγέτη φιλοδοξεί με την αύξηση της συμμετοχής να ανανεώσει το κόμμα εσωκομματικά, αλλά και την εικόνα του στην κοινή γνώμη».

Η ίδια σημειώνει όμως πως «αναμφίβολα, η εκλογή από τη βάση προεδροποιεί περισσότερο τα πολιτικά κόμματα. Είναι όμως ο εκλεγμένος από τη βάση ηγέτης ένας ισχυρός ηγέτης; Οχι απαραίτητα. Μεταφέροντας τη νομιμοποίηση της εκλογής από το κομματικό ακροατήριο στην κοινή γνώμη, ο νέος ηγέτης είναι υπόλογος στην κοινή γνώμη και, άρα, ευάλωτος σε σχέση με αυτήν. Καθώς, δε, δείκτης της κοινής γνώμης είναι οι εκάστοτε δημοσκοπήσεις, ο ηγέτης που αντλεί νομιμοποίηση από την κοινή γνώμη μπορεί να καταστεί αιχμάλωτος των δημοσκοπήσεων, όχι μόνο σε επίπεδο δημόσιων πολιτικών, αλλά και σε σχέση με τη φυσιογνωμία του κόμματος».

Κεντρική διαπίστωση των περισσότερων διεθνών επιστημονικών μελετών είναι ότι η παρακμή των κομματικών σχηματισμών συνοδεύεται από την άνοδο των κομματικών ηγετών (βλ. ενδεικτικά, William P. Cross, Jean-Benoit Pilet (επιμ.), The Politics of Party Leadership A Cross-National Perspective, Oxford 2015). Οπως τεκμηριώνουν οι συγγραφείς, οι έρευνες δείχνουν πως τα πολιτικά κόμματα είναι πολύ πιο πιθανό να αλλάξουν τους κανόνες εκλογής των ηγετών τους όταν βρίσκονται στην αντιπολίτευση και έπειτα από μια εκλογική ήττα. Αυτό ακριβώς συνέβη στο ΠΑΣΟΚ το 2004 μετά την άνοδο στην εξουσία της Νέας Δημοκρατίας και την υιοθέτηση για πρώτη φορά στην Ελλάδα του συστήματος εκλογής από τη βάση, με μοναδικό υποψήφιο τότε τον Γιώργο Παπανδρέου.

Ενδειξη αδυναμίας

Οπως υπογραμμίζει ο Δημήτρης Ψαρράς («Ενας “ελέφαντας” πίσω απ’ το παραβάν», Χωρίς Εφημερίδα, 13/4/2024), «αποδείχτηκε ότι αυτή η μέθοδος επιλογής “αρχηγού” συνδέεται με την ανάγκη των νέων πολιτικών ηγετών να αίρονται υπεράνω των κομμάτων τους και να εξασφαλίζουν την κυριαρχία τους πέρα από τις οργανωμένες κομματικές δομές, εφόσον έχουν εκλεγεί “από τη βάση”. Κι αυτό δεν ήταν σημείο υπεροχής, αλλά αδυναμίας, εφόσον δεν διέθεταν πλέον την ηγετική παντοδυναμία των προκατόχων τους. Αλλά μ’ αυτό τον τρόπο ουσιαστικά υπονόμευσαν τη λειτουργία των κομμάτων τους, διότι πίσω από την εκλογή “από τη βάση” κουκουλώνονταν οι πολιτικές διαφορές και επομένως ο νέος “αρχηγός” αναλάμβανε πλέον να διαχειριστεί το πολιτικό σχέδιο του κόμματός του εκ του μηδενός, με απόλυτη προσωπική εξουσία».

«Τούρτα με αντιδημοκρατικά υλικά»

Το μοντέλο βέβαια ακολούθησε και η Ν.Δ. το φθινόπωρο του 2009, με τον Αντώνη Σαμαρά να νικά την Ντόρα Μπακογιάννη χάρη στην υποστήριξη του («δικού της») Δημήτρη Αβραμόπουλου. Το ίδιο και στις αρχές του 2016, όταν ο Κυριάκος Μητσοτάκης στηρίχτηκε στον Αδωνη Γεωργιάδη για να νικήσει τον Βαγγέλη Μεϊμαράκη. Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι το αποτέλεσμα θα ήταν το ίδιο αν δεν είχε υιοθετηθεί αυτός ο τρόπος εκλογής. Το τελευταίο «οχυρό» που έπεσε ήταν αυτό του ΣΥΡΙΖΑ το 2022 με έναν τρόπο που ήταν ξένος μέχρι τότε στην Αριστερά. Ο ΣΥΡΙΖΑ προερχόταν από μια σημαντική εκλογική ήττα το 2019, ωστόσο αρχικά ο Αλέξης Τσίπρας αρνήθηκε την εκλογή από τη βάση, απόφαση που θα άλλαζε τρία χρόνια αργότερα. Απόφαση την οποία ελάχιστοι σήμερα μέσα στον ΣΥΡΙΖΑ δημόσια αμφισβητούν.

Εκείνη την εποχή, που το όνομα Στέφανος Κασσελάκης ήταν παντελώς άγνωστο, η καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής του Πάντειου Πανεπιστημίου, Δέσποινα Παπαδοπούλου, έγραφε ένα άρθρο («Αμεση δημοκρατία, μύθος και πραγματικότητα», 13/2/2022, «Εποχή») που λίγοι πρόσεξαν: «Στο ερώτημα αν είναι δημοκρατική η εκλογή ηγέτη και μελών της κεντρικής επιτροπής από τη βάση, όλες οι αναλύσεις αποδεικνύουν ότι αποτελεί ένα δημαγωγικό μέσο κατευνασμού των βαθύτερων ανησυχιών λειτουργίας της σύγχρονης δημοκρατίας, αλλά δεν διορθώνει το βασικό πρόβλημα της δίκαιης κοινωνικής αντιπροσώπευσης στη δημοκρατία. Κατά συνέπεια, η άμεση εκλογή δεν μπορεί να είναι κατ’ ουσία δημοκρατική, αλλά μόνο κατ’ επίφαση, εντείνοντας τις κοινωνικές και πολιτικές ανισότητες μέσα στο κόμμα και στην κοινωνία.

»Αποτελεί μια δυσοίωνη επιλογή που στην καλύτερη περίπτωση θα λειτουργήσει μόνο στιγμιαία σαν πόλος έλξης, ένα κερασάκι σε μία τούρτα με αντιδημοκρατικά υλικά. Γι’ αυτό τα μέλη του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ. ας σκεφτούν καλύτερα την ουσία της μετάβασης από το παλιό στο νέο κόμμα, τι υποστηρίζουν στο θέμα της εκλογής προέδρου και κεντρικής επιτροπής και για ποιο λόγο. Ενα αριστερό κόμμα δεν μπορεί να είναι το κόμμα μιας εκλεκτής ολιγαρχίας που θα έλκει τη νομιμοποίησή της από την άμεση ψήφο των μελών του “μιας στιγμής” για τα επόμενα τέσσερα χρόνια. Ενα αριστερό κόμμα πρέπει να έλκει τη νομιμοποίησή του εμπνεόμενο μέσα από τη ζωή στη ροή της, μέσα από τα καθημερινά προβλήματα και να προτείνει πολιτικές για την επίλυσή τους. Αν αυτό δεν το κάνει ένα αριστερό δημοκρατικό κόμμα, ποιος θα το κάνει;». Παρά το γεγονός ότι ένα σημαντικό μέρος του ΣΥΡΙΖΑ είχε αντιδράσει τότε, η απόφαση αυτή ελήφθη σε μια περίοδο που τα κόμματα είχαν τεθεί σε υποχρεωτική απραξία λόγω της πανδημίας.

Χωρίς ασφαλιστικές δικλίδες

Ακόμα και σε κράτη που εφαρμόζουν εκλογές από τη βάση υπάρχουν ορισμένες ασφαλιστικές δικλίδες που ΣΥΡΙΖΑ και ΠΑΣΟΚ δεν εφαρμόζουν. Για παράδειγμα, το γερμανικό SPD και το γαλλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα εκλέγουν πρόεδρο μόνο από τα μέλη, όμως έξι μήνες πριν από τις εκλογές κλείνει η λίστα μελών που έχουν δικαίωμα ψήφου. Οσοι εγγραφούν μετά δεν έχουν δικαίωμα ψήφου. Κάτι παρόμοιο υποστήριξε πρόσφατα, επικρίνοντας εμμέσως και τις εκλογές στο ΠΑΣΟΚ, ο πρώην υπουργός Νίκος Χριστοδουλάκης, σημειώνοντας («Βήμα», 13/10/2024) ότι «το σημερινό ξέφραγο σύστημα, όπου όποιος θέλει μπαίνει και ψηφίζει, πρέπει να αντικατασταθεί από πλατιά μεν αλλά δομημένη διαδικασία με διαπιστευμένα μέλη και φίλους. Η αυτονόητη λύση είναι να υιοθετηθεί ένα ευρύ εκλογικό σώμα που θα αποτελείται από αυξημένο αριθμό συνέδρων συν όλους τους εκπροσώπους του ΠΑΣΟΚ σε πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς (από βουλευτές έως κοινοτάρχες και μέλη διοίκησης φορέων). Οι εκπρόσωποι του σώματος εκλέγονται εγκαίρως από τα έγκυρα μέλη και φίλους του κόμματος ώστε να μην επηρεάζεται η προθυμία συμμετοχής τους από το ποιοι είναι κάθε φορά υποψήφιοι πρόεδροι».

Σε μια τέτοια περίπτωση είναι δεδομένο πως το ποσοστό συμμετοχής στις εκλογές θα ήταν μικρότερο και δεν θα μπορούσαν μετά το αποτέλεσμα να δηλώνουν πανομοιότυπα όλοι πως «το κόμμα σήμερα κέρδισε». Η αλήθεια είναι πως με κάθε τέτοια αναμέτρηση το κόμμα τους μακροπρόθεσμα χάνει, καθώς οι ψηφοφόροι πλέον καταργούν στην πράξη την έννοια του μέλους και την αντικαθιστούν με την έννοια του θαυμαστή του νέου ηγέτη, μέχρι να παλιώσει γρήγορα και ο νέος και να έρθει ένας νεότερος.

«Η αρχή του τέλους του ΣΥΡΙΖΑ ήταν το συνέδριο του 2022»

Συνέντευξη
Κώστας Ελευθερίου επίκουρος καθηγητής Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης ΔΠΘ, συντονιστής κύκλου πολιτικής ανάλυσης Ινστιτούτου Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ

● Κατά τη γνώμη σας, πόσο δημοκρατική, δίκαιη, αντιπροσωπευτική και φερέγγυα είναι η εκλογή των προέδρων των κομμάτων από τη βάση;

Αυτές οι διαδικασίες εμφανίστηκαν στην αριστερή σκέψη ως αντίδραση στις οργανωτικές πρακτικές των παραδοσιακών κομμάτων μαζών, οι οποίες γίνονταν αντιληπτές ως γραφειοκρατικές και άρα ξεπερασμένες. Είναι προϊόντα των κινημάτων της δεκαετίας του 1960 και υιοθετήθηκαν κυρίως από κόμματα της πράσινης οικογένειας και από κινήματα μεταϋλιστικής διεκδίκησης. Υπήρξε δηλαδή ένα αριστερό υπόβαθρο που νομιμοποίησε αυτές τις αλλαγές, αν και η κινηματική εκδοχή της άμεσης δημοκρατίας σήμαινε συνελεύσεις τοπικής κλίμακας και διαδικασίες συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων που κάλυπταν ένα εύρος ζητημάτων και όχι μόνο την εκλογή της ηγεσίας. Νομίζω, το πρόβλημα με την άμεση εκλογή ηγεσίας έγκειται στο ποιοι έχουν δικαίωμα να συμμετάσχουν και στο γεγονός ότι ο ηγέτης που τελικά εκλέγεται στις περισσότερες περιπτώσεις δεν λογοδοτεί στο κόμμα, αλλά ούτε καν στην κομματική βάση. Ευνοεί μια προσωποκεντρική αντίληψη της πολιτικής που δίνει την (ψευδ)αίσθηση υψηλής δημοκρατικότητας, ενώ στην πραγματικότητα απλά ενισχύει την αυτονομία της ηγεσίας έναντι του κόμματός του.

● Για ποιο λόγο καταγράφεται στην Ελλάδα και πανευρωπαϊκά η στροφή προς την επιλογή «εκλογών από τη βάση» τα τελευταία 20-30 χρόνια;

Γιατί τα κόμματα είναι σε κρίση. Κρίση νομιμοποίησής τους στην κοινωνία, με την έννοια ότι χάνουν οργανωμένη μέλη, γίνονται δέκτες αντικομματικών συναισθημάτων και βιώνουν μια χαλάρωση των δεσμών τους με τους ψηφοφόρους. Αρα τα κόμματα προσπαθούν να καλύψουν αυτό το διευρυνόμενο έλλειμμα εκπροσώπησης με πιο «ανοικτές» συλλογικές διαδικασίες που εντάσσουν στη λήψη αποφάσεων μέλη και μη μέλη. Πρακτικά αυτό που ξέρουμε από την εμπειρία αυτών των διαδικασιών είναι ότι δημιουργούνται μέλη δύο ταχυτήτων: μια μεγαλύτερη δεξαμενή που αποφασίζει για την ηγεσία και μια μικρότερη που εμπλέκεται στην εσωκομματική διαδικασία. Τα μέλη της πρώτης κατηγορίας έχουν μια πιο περιστασιακή σχέση με το κόμμα, κινούνται στη λογική υποστήριξης προσώπων και σε μεγάλο βαθμό μπορεί να είναι και ψηφοφόροι άλλων κομμάτων. Τα μέλη της δεύτερης κατηγορίας, που εμφανίζουν υψηλότερη κομματικότητα, βλέπουν πως χάνουν σε επιρροή στην κομματική ζωή, κάτι που βαθμιαία αποστερεί τα κόμματα από οργανωμένες δυνάμεις και τα μετατρέπει σε λέσχες «φίλων» των κομματικών ηγετών.

● Οι πρόσφατες εκλογές στο ΠΑΣΟΚ και οι επικείμενες στον ΣΥΡΙΖΑ αποτελούν αντιπαράθεση διαφορετικών πολιτικών προγραμμάτων ή υποψήφιων αρχηγών;

Δεν νομίζω ότι βλέπουμε κάποιες διακριτές πολιτικοϊδεολογικές πλατφόρμες σε ανταγωνισμό, αλλά, αντίθετα, εκδοχές υποψήφιων ηγετών που περισσότερο συγκλίνουν παρά διαφοροποιούνται. Το πλαίσιο διεξαγωγής των εκλογών σε κάθε κόμμα, βέβαια, είναι διαφορετικό: στο ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝ.ΑΛΛ. ήταν περισσότερο συναινετικό, ενώ στον ΣΥΡΙΖΑ είναι εκφυλιστικό λόγω της κρίσης που βιώνει το κόμμα από το καλοκαίρι του 2023. Θα έλεγα ότι, όπως η απαρχή της εκλογικής κατάρρευσης του 2012 για το ΠΑΣΟΚ ξεκίνησε το 2004, όταν ο Γ. Παπανδρέου εισηγήθηκε την υιοθέτηση της άμεσης εκλογής, έτσι και στον ΣΥΡΙΖΑ η αρχή του τέλους ήταν το συνέδριο του 2022 και η εν λόγω καταστατική αλλαγή. Πρόκειται για επιλογές απαξίωσης των κομμάτων ως οργανωμένων συλλογικοτήτων, που έρχονται σε αντίθεση με την παράδοση του κόμματος μαζών που χαρακτήρισε την περίοδο της Μεταπολίτευσης. Τα κόμματα δεν υπάρχουν μόνο σαν οχήματα προώθησης των ηγετών, αλλά, αντίθετα, εκπληρώνουν και άλλες δημοκρατικές λειτουργίες. Και η συλλογική τους λειτουργία δεν είναι μια «ενοχλητική» πολυτέλεια, αλλά, αντίθετα, ένας δημοκρατικός τρόπος λήψης αποφάσεων.

ΕΚΛΟΓΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΒΑΣΗ

Η απεγνωσμένη απάντηση των σοσιαλιστικών κομμάτων στην κρίση συμμετοχής

«Σε όλο τον κόσμο, η κοινωνία των πολιτών μεταλλάσσεται, με την πολιτική δράση να μονοπωλείται από flash mobs (σ.σ.: ξαφνικές συγκεντρώσεις ομάδας ανθρώπων σε δημόσιο χώρο, οι οποίες διαλύονται σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα), μη κυβερνητικές οργανώσεις, κοινωνικά κινήματα ον λάιν και οφ λάιν και φιλανθρωπικές δράσεις με αδύναμες δημοκρατικές εντολές και ανύπαρκτες βάσεις μελών»
ΑΝΙ ΕΡΝΟ

Στην αυτοβιογραφία της «Τα χρόνια» (2008), η Γαλλίδα νομπελίστρια συγγραφέας Ανί Ερνό περιέγραφε την ταχεία εξατομίκευση και παρακμή του συλλογικού χαρακτήρα των θεσμών από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 μέχρι σήμερα. Ελεγε: «Εκτοτε, δε, δεν έχουν αλλάξει ιδιαίτερα πολλά. Με λίγες εξαιρέσεις, τα πολιτικά κόμματα χάνουν τα μέλη τους. Οι σύλλογοι παντός τύπου χάνουν τα κοινά προσέλευσης. Οι εκκλησίες το ποίμνιό τους και τα συνδικάτα παλεύουν σαν ζωντανοί-νεκροί. Σε όλο τον κόσμο, η κοινωνία των πολιτών μεταλλάσσεται, με την πολιτική δράση να μονοπωλείται από flash mobs (σ.σ.: ξαφνικές συγκεντρώσεις ομάδας ανθρώπων σε δημόσιο χώρο, οι οποίες διαλύονται σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα), μη κυβερνητικές οργανώσεις, κοινωνικά κινήματα ον λάιν και οφ λάιν και φιλανθρωπικές δράσεις με αδύναμες δημοκρατικές εντολές και ανύπαρκτες βάσεις μελών». Οπως προκύπτει, με διαφορά μερικών χρόνων στις δεκαετίες 1990 και 2000, τα σοσιαλιστικά κεντροαριστερά κόμματα σε Γαλλία, Γερμανία και Ελλάδα υιοθέτησαν το μοντέλο της εκλογής αρχηγού από τη βάση για να αναστήσουν τους νεκροζώντανους οργανισμούς τους.

Στην Ιταλία οι εσωκομματικές εκλογές από τη βάση ήταν κυρίως αποτέλεσμα της πολιτικής παρακμής των αρχών της δεκαετίας του ’90 ως συνδυασμός του σκανδάλου διαφθοράς «Tangentopoli» (Επιχείρηση Καθαρά Χέρια), το οποίο διέλυσε τα μαζικότερα δημοκρατικά κόμματα (Χριστιανοδημοκράτες, Σοσιαλιστές), και της συνακόλουθης ανόδου του Σίλβιο Μπερλουσκόνι. Το ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα, το μεγαλύτερο κομμουνιστικό κόμμα στον δυτικό κόσμο κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, άλλαξε όνομα και πολιτική και λόγω των διαφόρων αποσχίσεων έχασε τη λαϊκή, μαζική απήχηση της προηγούμενης περιόδου. Παρά την τεράστια μείωση της συμμετοχής, τα περισσότερα κόμματα στην Ιταλία διατήρησαν τα συνέδριά τους, μέσω των οποίων επιλέγουν μέχρι και σήμερα τους ηγέτες τους. Με την εξαίρεση των Σοσιαλιστών.

Το κύριο κεντροαριστερό κόμμα (Partito Democratico) είναι το μόνο που εκλέγει γενικό γραμματέα με δυνατότητα ψήφου κάθε Ιταλού πολίτη. Στις εσωκομματικές εκλογές των Σοσιαλιστών δεν χρειάζεται κάποιος να είναι μέλος ή εγγεγραμμένος στο κόμμα για να ψηφίσει. Αρκούν λίγα ευρώ για να έχει κάποιος δικαίωμα συμμετοχής. Ο τρόπος εκλογής έχει δεχτεί κριτική πως αφήνει το πεδίο ανοιχτό για εξωτερικές επιρροές, ενώ παράλληλα «παθητικοποιεί» το εκλογικό σώμα.

Η νέα ηγέτιδα των Ιταλών Σοσιαλδημοκρατών, Ελι Σλάιν, παιδί της άρχουσας τάξης, απόφοιτος πλούσιου ελβετικού σχολείου και λεσβία, εξελέγη χωρίς να είναι ακόμη μέλος του κόμματός της. Το είχε εγκαταλείψει το 2015 και υπέβαλε την υποψηφιότητά της το 2023 με την υπόσχεση να μετατοπίσει το κόμμα προς τα αριστερά. Περίπου 1 εκατομμύριο άνθρωποι ψήφισαν σε εκείνη την περίπτωση, εκλογή που είχε τη χαμηλότερη συμμετοχή για την ανάδειξη του αρχηγού του κόμματος.

Το κυριότερα κόμματα της ιταλικής Δεξιάς, τα Αδέλφια της Ιταλίας (Fratelli D'Italia) της Τζόρτζια Μελόνι και η Λέγκα του Ματέο Σαλβίνι, επιλέγουν τον ηγέτη τους σε συνέδρια όπου μπορούν να ψηφίσουν μόνο τα εγγεγραμμένα μέλη και όπου ο υποψήφιος πρέπει να έχει μια συγκεκριμένη εμπειρία εντός του κόμματος. Για τη Λέγκα, απαιτούνται τουλάχιστον 10 συναπτά έτη μέλους και πρέπει να συγκεντρωθούν τουλάχιστον 1.000 υπογραφές από κάθε υποψήφιο. Ο Σαλβίνι εξελέγη το 2017 σε μια ψηφοφορία στην οποία συμμετείχαν περίπου 8.000 μέλη. Οσο για το Κίνημα των 5 Αστέρων, η εκλογή γραμματέα γίνεται στη διαδικτυακή πλατφόρμα του κινήματος, μέσω μιας ψηφιακής ψηφοφορίας ανοιχτής στα μέλη του κόμματος.

Στην Ισπανία, από το 2014 το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα (PSOE) διεξάγει ανοικτές προκριματικές εκλογές για όλα τα μέλη του για την επιλογή του ηγέτη του. Ο Πέδρο Σάντσεθ εξελέγη για πρώτη φορά γενικός γραμματέας του PSOE εκείνη τη χρονιά με την ψήφο της βάσης του κόμματος. Το 2017, το σύστημα παγιώθηκε καθώς τα μέλη είχαν μεγαλύτερη ελευθερία και η επιρροή των περιφερειακών κομματικών μηχανισμών μειώθηκε. Μετά τη δεύτερη επανεκλογή του Σάντσεθ, εισήχθη ένα σύστημα δεύτερου γύρου, εάν κανένας από τους υποψηφίους δεν εξασφάλιζε το 50% των ψήφων.

Στον αντίποδα, το ισπανικό δεξιό Λαϊκό Κόμμα (PP) παραδοσιακά επέλεγε τον πρόεδρό του μέσω της ψηφοφορίας των αντιπροσώπων που συμμετέχουν στο συνέδριο, οι οποίοι εκλέγονται προηγουμένως σε κάθε τοπικό τμήμα. Ωστόσο, μετά από πιέσεις ορισμένων τομέων του κόμματος, στο συνέδριο του Φεβρουαρίου 2017 εισήχθη ένα σύστημα δύο γύρων. Στον πρώτο γύρο ψηφίζουν τα μέλη του κόμματος και στον δεύτερο γύρο, που διεξάγεται κατά τη διάρκεια του συνεδρίου, ψηφίζουν οι αντιπρόσωποι. Το σύστημα αυτό εφαρμόστηκε για πρώτη φορά το 2018 για την επιλογή του διαδόχου του Μαριάνο Ραχόι. Στον πρώτο γύρο κέρδισε η πρώην αντιπρόεδρος Σοράγια Σάενθ ντε Σανταμαρία, αλλά ο Πάμπλο Κασάδο θριάμβευσε στο συνέδριο. Ο πρόεδρος του PP που εκλέγεται στο συνέδριο γίνεται αυτόματα ο υποψήφιος του κόμματος για την προεδρία της κυβέρνησης, χωρίς να απαιτείται περαιτέρω ψηφοφορία.

Στην Ισπανία δεν μπορεί κανείς να εγγραφεί μέλος του κόμματος την μέρα των εκλογών ή λίγες εβδομάδες πριν και να ψηφίσει. Πιο ανοιχτές διαδικασίες είχε κατά καιρούς εισαγάγει το άλλοτε ελπιδοφόρο κόμμα της ριζοσπαστικής Αριστεράς Podemos.

Σε μικρότερες χώρες, όπως η Τσεχία, ήταν οι Σοσιαλδημοκράτες που είχαν την ίδια... έμπνευση να εφαρμόσουν συστήματα εκλογής από τη βάση. Οι Τσέχοι Σοσιαλιστές την τελευταία δεκαετία σκέφτονταν να προχωρήσουν σε ανοικτές προκριματικές εκλογές κατά το πρότυπο του γαλλικού Parti Socialiste, προκειμένου να κινητοποιήσουν δυνητικούς ψηφοφόρους για τις βουλευτικές εκλογές. Ωστόσο, η πρόταση δεν έγινε τελικά αποδεκτή.

Στην κοντινή μας (σε διάφορα επίπεδα) Βουλγαρία οι ηγέτες εκλέγονται μέσω αντιπροσώπων σε συνέδρια. Στη γειτονική χώρα δεν έχει γίνει ποτέ συζήτηση για τη διεξαγωγή γενικών εκλογών για την ανάδειξη αρχηγού κόμματος, λόγω του υψηλού κόστους μιας τέτοιας διοργάνωσης, αλλά κυρίως εξαιτίας των φόβων για εξαγορά ψήφων και χειραγώγηση εκλογικού σώματος.

🔴 Το άρθρο αυτό γράφτηκε στο πλαίσιο του προγράμματος PULSE, μιας ευρωπαϊκής πρωτοβουλίας που διευκολύνει τη διεθνή δημοσιογραφική συνεργασία και στην οποία συμμετέχει κατ’ αποκλειστικότητα στην Ελλάδα η «Εφ.Συν.». Για το ρεπορτάζ αυτό συνεργάστηκαν οι M. Hernández (El Confidencial-Ισπανία), Filippo Sconza (OBCT-Ιταλία), Petr Jedlička (Denik Referendum-Τσεχία), Krassen Nicolov (Mediapool-Βουλγαρία).