Η ηθική του μυθιστορήματος

Στον πρόλογο του νέου βιβλίου του Σταύρου Ζουμπουλάκη με τον τίτλο «Μυθιστορηματικό αναγνωστήριο» ο συγγραφέας-αναγνώστης κάνει μια προσωπική εξομολόγηση για τους τρόπους ανάγνωσης: τα μυθιστορήματα τα διαβάζει πάντα τυπωμένα και κάτω από ευχάριστες και άνετες συνθήκες όπως στον καναπέ, στο τρένο, στο καφενείο ή ακόμη και στη σκιά ενός δέντρου. Δεν πρέπει όμως να θεωρήσουμε πως νοιάζεται μόνο για την αναγνωστική απόλαυση. Ο Σταύρος Ζουμπουλάκης έχει μια ξεκάθαρη στάση απέναντι στο μυθιστόρημα. Το θεωρεί ένα είδος που σκέφτεται τη ζωή και τον κόσμο. Η σοβαρότητα που περικλείει αυτή η δήλωση υπερβαίνει τις διακρίσεις των θεωρητικών λογοτεχνικών σχολών και αναδεικνύει τη λειτουργία του μυθιστορήματος αυτού καθεαυτό. Συμπληρώνει μάλιστα πως αναζητά μια ηθική του μυθιστορήματος, που είναι μια ηθική της αμφιβολίας, του δισταγμού, της απόχρωσης, μια ηθική πέρα από απόλυτες και άκαμπτες βεβαιότητες.

Το μυθιστόρημα λοιπόν, για τον αναγνώστη Σταύρο Ζουμπουλάκη, δεν μπορεί παρά να θέτει διλήμματα. Και επειδή στη σύντομη ζωή μας μπορεί να μην προλάβουμε να βιώσουμε μεγάλα και δύσκολα προβλήματα, το μυθιστόρημα ενδεχομένως να μπορεί να αναπληρώσει την έλλειψη εμπειρίας. Γιατί όμως χρειάζεται αυτή η αναπλήρωση; Γιατί, απαντά ο ίδιος, καταλαβαίνει κανείς καλύτερα τον εαυτό του, τη θέση του στον κόσμο και τη ζωή, «σπουδάζω στις σελίδες των μυθιστορημάτων το βάρος και την ομορφιά του κόσμου».

Η παρούσα έκδοση αποτελεί μια συνέχεια του βιβλίου «Υπό το φως του μυθιστορήματος» (Πόλις 2015). Γράφει για μυθιστορήματα που διάβασε, χωρίς η κατάταξή τους να γίνεται με βάση κάποια λογοτεχνική σχολή ή περίοδο. Η ανάγνωση είναι μια διαδικασία του παρόντος, μια λεπτομέρεια συγχρονικότητας, όσο παλιό κι αν είναι το μυθιστόρημα. Με αυτήν την προσέγγιση, τουλάχιστον τα μεγάλα μυθιστορήματα «σκέφτονται τη ζωή», διατρέχουν χρόνους και εποχές, στέκονται πέρα από την επικαιρότητα.

Αναζητά το νόημα πέρα από τη συγγραφική πρόθεση και την οριοθετημένη χρονικά διάσταση της παραγωγής τού εκάστοτε μυθιστορήματος. Αυτό που κερδίζουμε από την ανάγνωση του τόμου είναι η επανένταξη των μυθιστορημάτων στα νέα συμφραζόμενα, στις νέες εμπειρίες που έχουν εισχωρήσει αποκαλυπτικά στη συλλογική συνείδηση.

Τρανό παράδειγμα τα σημειώματα για την «Πανούκλα» του Καμί (1947) που διάβασε τον καιρό την πανδημίας Covid-19 και το υστερόγραφο που έγραψε. Η «Πανούκλα» γνώρισε έκρηξη πωλήσεων σε όλο τον κόσμο κατά τη διάρκεια της πανδημίας. «Σε άλλες εποχές είχε προκαλέσει άλλες συζητήσεις. Αυτό συμβαίνει με τα μεγάλα έργα». Ο συγγραφέας, αν και γνωρίζει την ερμηνευτική εκδοχή του Καμί για το έργο, αρνείται να το οριοθετήσει, χαρακτηρίζοντάς το ως «ανεξάντλητο μυθιστόρημα».

Συνεχίζει με τον Καμί και με το άλλο γνωστό έργο του, τον «Ξένο». Εδώ μάλιστα ο Ζουμπουλάκης, δογματικά σχεδόν, γράφει ότι μέσα στο συνολικά μεγάλο έργο του Καμί, ο «Ξένος» ξεχωρίζει και ότι «η ιστορία του πνεύματος περίμενε αυτόν τον φυματικό Γάλλο της Αλγερίας για να μας πει την ιστορία του Μερσώ». Την ιστορία της αποξένωσης από τον ίδιο μας τον εαυτό, μια κοινή και αιώνια ανθρώπινη εμπειρία, που κάνει το μυθιστόρημα τόσο αξιανάγνωστο από το έτος 1942 που πρωτοκυκλοφόρησε.

Στη συλλογή περιλαμβάνονται ακόμα αναλύσεις μυθιστορημάτων της Αλεξίεβιτς, του Απελφελντ, του Χάινριχ Μπελ, για το «Μίλενα από την Πράγα» της Μαργκαρέτε Μπούμπερ-Νόιμαν, τη «Σεροτονίνη» του Μισέλ Ουελμπέκ, την «Πατρική κληρονομιά» του Φίλιπ Ροθ, «Το κάλπικο ζύγι» του Γιόζεφ Ροτ, ενώ ιδιαίτερη αξία έχει το κείμενο για τον Πρίμο Λέβι που θεωρεί ότι «έγινε συγγραφέας από το Αουσβιτς, για το Αουσβιτς, αλλά και μέσα στο Αουσβιτς...».

Αυτού του είδους οι κρίσεις δεν λείπουν από τον προσωπικό δοκιμιακό λόγο του συγγραφέα. Διότι ο Ζουμπουλάκης συνδέει με μοναδική μαεστρία τους συγγραφείς με το έργο τους, όπως στην περίπτωση των έργων του Χάινριχ Μπελ. Αυτό βοηθάει για να μεταφερθούμε ομαλότερα στην εποχή τους και να κατανοήσουμε τα βιώματά τους. Στα κείμενά του αναπτύσσονται τα ηθικά διλήμματα και οι αξίες των ηρώων, όπως η αγάπη, η συγχώρεση, η ελπίδα. Η ευτυχία της ταπεινότητας και οι δοκιμασίες της πίστης όταν το κακό εισβάλλει αμετάκλητα. Αυτό όμως που τα κάνει γοητευτικά είναι ότι ο ίδιος μπαίνει «στην καρδιά των μυθιστορημάτων», ανοίγει διάλογο «κατ’ όναρ», τα σκέφτεται, όπως αυτά «σκέφτονται» τη ζωή και τον κόσμο.