Ενας φιλόσοφος στη Μόσχα της επανάστασης

Ο φιλόσοφος, κριτικός λογοτεχνίας, μεταφραστής και δοκιμιογράφος Βάλτερ Μπένγιαμιν (1892-1940), ένας από τους πλέον σημαντικούς, πολυσχιδείς και ριζοσπαστικούς διανοητές του προηγούμενου αιώνα, το έργο του οποίου παραμένει ακόμα εξαιρετικά ενδιαφέρον και χρήσιμο για την κατανόηση των σύγχρονων κοινωνιών της ύστερης νεωτερικότητας, εισήγαγε στη φιλοσοφία και στην κριτική την έννοια και τον χαρακτήρα του πλάνητα (flâneur) και της περιπλάνησης (flânerie).

«Ο δρόμος γίνεται κατοικία για τον πλάνητα, που νιώθει σαν στο σπίτι του ανάμεσα στις προσόψεις των κτιρίων, όπως ο αστός μέσα στους τέσσερις τοίχους του. Γι’ αυτόν οι αστραφτερές σμαλτωμένες επιγραφές των εταιρειών είναι ένα διακοσμητικό τοίχου ίδιο και καλύτερο από μια ελαιογραφία στο σαλόνι του αστού. Οι τοίχοι είναι το αναλόγιο πάνω στο οποίο στηρίζει το σημειωματάριό του. Τα περίπτερα είναι οι βιβλιοθήκες του και τα πεζοδρόμια με τα τραπεζάκια των καφενείων εξώστες απ’ όπου μετά τη δουλειά κατοπτεύει το νοικοκυριό του».

Αυτά, μαζί με την οξύτατη κριτική παρατήρηση, είναι κάποια χαρακτηριστικά του πλάνητα και της περιπλάνησής του στη μεγαλούπολη την εποχή του καπιταλισμού, όπως γράφει ο Μπένγιαμιν το 1938 στο σχετικό κεφάλαιο του ανολοκλήρωτου βιβλίου του για τον Σαρλ Μποντλέρ, τα κείμενα και τα σπαράγματα του οποίου εξεδόθησαν με τον τίτλο Σαρλ Μποντλέρ, ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού (μτφρ. Γιώργος Γκουζούλης, Αλεξάνδρεια, 1994). Σ' έναν προγενέστερο χρόνο, τέλη του 1926 με αρχές του 1927, είχε την ευκαιρία ο ίδιος στη Μόσχα, την πρωτεύουσα του πρώτου σοσιαλιστικού κράτους, να ενσαρκώσει τον ρόλο και τον χαρακτήρα του πλάνητα-παρατηρητή και να αποτυπώσει το πανοραμικό του κριτικό βλέμμα στο ημερολόγιο που κράτησε. Οι εγγραφές του δε, δεν αφορούν μόνο την πρόσληψη των συμβάντων του εξωτερικού κόσμου, αλλά περιέχουν και την εσωτερική συναισθηματική του κατάσταση. Ο Μπένγιαμιν ταξίδεψε στη Μόσχα την 4η Δεκεμβρίου 1926 και έμεινε εκεί μέχρι την 1η Φεβρουαρίου 1927. Το Ημερολόγιο Μόσχας εξεδόθη το 1980 και έχει μεταγραφεί από τις Σημειώσεις ημερολογίου από τη Μόσχα που φυλάσσονται στο «Benjiamin-Archiv» στη Φρανκφούρτη.

Ο Μπένγιαμιν στο ημερολόγιό του καταγράφει την κίνησή του στη Μόσχα και παρατηρεί την κυκλοφορία της, την εμπορική της δραστηριότητα, τη ρυμοτομία της, τις απλοϊκές προπαγανδιστικές πολιτικές και διαφημιστικές αφίσες. Περιέρχεται τα μουσεία της, ενδιαφέρεται ιδιαίτερα γι’ αυτά των παιδικών παιχνιδιών, ενώ ανακαλύπτει συλλογές με έργα Δυτικών, όπως του Πικάσο. Στις περιηγήσεις του σημαντική θέση διατηρούν και οι σχετικά έρημες πλέον εκκλησίες και η ανατολικoύ «βυζαντινού» τύπου αγιογραφήσεις τους.

Από τις καταγραφές αυτές προκύπτει μια μεγαλούπολη με πληθυσμιακή ποικιλία, με αρκετά προνεωτερικά «εξωτικά» στοιχεία, με πολλά καταστήματα κάθε είδους και με έντονη εμπορική κίνηση. Ευθείες αναφορές στις όποιες κοινωνικές αλλαγές δεν υπάρχουν. Αντίθετα ο Μπένγιαμιν φαίνεται να ασκεί κριτική στη Νέα Οικονομική Πολιτική, τη γνωστή ΝΕΠ, που είχε επιβληθεί από το 1921, όταν σημειώνει ότι στο εσωτερικό της χώρας «κύρια επιδίωξη είναι η προσωρινή αναχαίτιση του μαχητικού κομμουνισμού, η επιβολή μιας προσωρινής ειρήνευσης, η αποπολιτικοποίηση του αστικού βίου». Παραθέτει τις συζητήσεις με διάφορους παράγοντες, κυρίως του πολιτιστικού χώρου, περιγράφει κριτικά τις θεατρικές παραστάσεις και τις ταινίες που βλέπει και το πώς βιώνει την απόρριψη του λήμματος για τον Γκέτε που είχε αναλάβει να γράψει για τη Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια.

Ο Μπένγιαμιν, παρ' όλο που όταν βρίσκεται στη Μόσχα η διαπάλη στο εσωτερικό του κόμματος των μπολσεβίκων που ξεκίνησε μετά τον θάνατο του Λένιν είναι ακόμα έντονη, αν και η ήττα του Τρότσκι και της Αριστερής Αντιπολίτευσης διαφαίνεται πλέον και στελέχη της απολύονται από τους θεσμούς του νέου κράτους, αναφέρεται ελάχιστα σ’ αυτήν. Αντίθετα σε κάποιες εγγραφές του προβληματίζεται για το αν πρέπει να ενταχθεί στο Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας. Οι προβληματισμοί του βέβαια αφορούν τις σχέσεις και τα όρια της αυτονομίας των διανοουμένων με τα κόμματα της Αριστεράς και μάλιστα σε μια περίοδο μεγάλων πολιτικών και κοινωνικών συγκρούσεων και αλλαγών. Οταν, όπως γράφει, το ερώτημα είναι αν αντέχεις να παραμένεις στον «ανεμοδαρμένο χώρο των θεατών ή να βρεις τρόπο να αναλάβεις τον ρόλο σου στην πολύβουη σκηνή». Ο Μπένγιαμιν εκθέτει τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της κομματικής ένταξης. Πλεονεκτήματα θεωρεί τη σταθερή θέση, την οργανωμένη και διασφαλισμένη επαφή με τον κόσμο, την προβολή των απόψεων σε ένα έτοιμο δυναμικό πεδίο. Μειονεκτήματα, την παραίτηση από την προσωπική ανεξαρτησία και την εκχώρηση της οργάνωσης της ατομικής σου ζωής στο κόμμα. Θέτει δε και ερωτήματα για τη στάση του ως ενταγμένου συγγραφέα. Για παράδειγμα, μπορεί να αγνοήσει κάποιες ακρότητες του υλισμού ή πρέπει να επιδιώξει μια αντιπαράθεση μ’ αυτές στο εσωτερικό του κόμματος;

Εκτός όμως από τη Μόσχα και τα όσα προσλαμβάνει, ο Μπένγιαμιν καταγράφει στο ημερολόγιο και την απελπισμένη και χωρίς ανταπόκριση ερωτική του επιθυμία προς την Ασια Λάτσις. Η Ασια ήταν μια Λετονή κομμουνίστρια, η οποία τη χρονική εκείνη περίοδο ασκούσε έντονη επίδραση επάνω του και για χάρη της έκανε αυτό το ταξίδι. Η Ασια ζει στη Μόσχα με τον σύζυγό της, Γερμανό σκηνοθέτη Μπέρναρντ Ράιχ και οι τρεις βλέπονται σχεδόν καθημερινά και αποτελούν ένα ατελές ερωτικό τρίγωνο. Ο Μπένγιαμιν βιώνει και περιγράφει τη διαρκή ερωτική απόρριψή του και ίσως επειδή το ημερολόγιο δεν προοριζόταν για δημοσίευση, απογυμνώνει τον εαυτό του και εκθέτει την απόγνωσή του.

Το Ημερολόγιο Μόσχας είναι μια σημαντική αποτύπωση της Μόσχας των χρόνων μετά την επανάσταση και μια έκδοση που συνεισφέρει ιδιαίτερα στην κατανόηση κάποιων πλευρών του έργου του Μπένγιαμιν και της προσωπικότητάς του. Επικουρούν στην αναγνωστική του πρόσληψη η μετάφραση της Εμης Βαϊκούση, ο πρόλογος του φιλόσοφου και φίλου του Μπένγιαμιν, Γκέρσομ Σόλεμ, και βέβαια το επίμετρο του Κώστα Θ. Καλφόπουλου.