Το ’21 στην ποίηση: «Κειμήλιο κλήρας, καπνιστό μπαρούτι, καριοφίλι» (Φιλύρας)

Καθώς το έτος που ήδη διανύουμε συμπληρώνονται 200 χρόνια από την Επανάσταση, έχουν εξαγγελθεί, πραγματοποιούνται και στη διάρκεια της χρονιάς θα γίνουν, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, πάμπολλες πάσης φύσεως επετειακές εκδηλώσεις και δράσεις, ανάμεσά τους και εκδόσεις, που ώς έναν βαθμό ανέκοψε και θα περιορίσει η πανδημία Covid-19. Ενα προφανώς μικρό μέρος τους θα αφορά τη σχέση της λογοτεχνίας με την Επανάσταση.

Η ογκώδης ανθολογία Η ποίηση της Ελληνικής Επανάστασης 1821, που επιμελήθηκε ο συγγραφέας Κώστας Σταμάτης, έρχεται να καλύψει ένα υπαρκτό κενό, καθώς, αν στους ειδικούς μελετητές της νεοελληνικής λογοτεχνίας τα ποιήματα για την Επανάσταση δεν είναι άγνωστα, το γενικό αναγνωστικό κοινό δεν τα διέθετε μέχρι σήμερα σε μια ευρεία ανθολογική παρουσίασή τους. Είχε προηγηθεί, πριν από μία δεκαετία, το 2011, η ανθολογία του ποιητή Ηλία Γκρη Το 1821 στην ελληνική ποίηση (Κέδρος) που, όμως, με τα 140 ποιήματα που περιέλαβε είναι σχεδόν μισή σε έκταση συγκρινόμενη με την ανθολογία του Σταμάτη.

Υστερα από τις σύντομες «Εισαγωγικές σημειώσεις» του ανθολόγου και επιμελητή, το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο, «Δημοτικά τραγούδια για το 1821» (σ. 25-92), περιλαμβάνονται 46 δημοτικά τραγούδια προερχόμενα από διάφορες περιοχές της Ελλάδας και αντλημένα από έξι παλαιότερες γνωστές συλλογές λαογράφων. Τα τραγούδια αναδημοσιεύονται κατά βάση μαζί με τα συνοδευτικά σημειώματα των πρώτων εκδοτών τους.

Στο «Επίµετρο» του πρώτου μέρους ακολουθούν άλλα 11 τραγούδια, συγκεντρωμένα και σχολιασμένα από τον Σταμάτη, που αποδίδονται ή φέρονται να στιχούργησαν ή να διασκεύασαν ο Κολοκοτρώνης, ο Μακρυγιάννης, ο Θεόδωρος Γρίβας και άλλα επώνυμα πρόσωπα που συμμετείχαν στην Επανάσταση. Η συνύπαρξη προϊόντων της λαϊκής Μούσας (όπως θα γραφόταν παλαιότερα) για την Επανάσταση με τα ποιήματα των επώνυμων ποιητών έχει ενδιαφέρον, προκειμένου ο αναγνώστης να αναρωτηθεί πόσο και πώς η έντεχνη ποίηση με θέμα τον αγώνα της ανεξαρτησίας, η σύγχρονη και η μεταγενέστερη, ανέπτυξε διάλογο με τα ομοιόθεμά της δημοτικά τραγούδια.

Στο δεύτερο και πολύ μεγαλύτερο σε έκταση τμήμα της ανθολογίας (σ. 93-501) περιλαμβάνονται 205 αυτοτελή ή σε αποσπασματική μορφή τους ποιητικά έργα που γράφτηκαν από 140 ποιητές. Τα ποιήματά τους, που παρατίθενται κατά χρονολογική τάξη, εκτείνονται από τα γραμμένα ήδη όσο η Επανάσταση συνέβαινε μέχρι ποιήματα δημοσιευμένα το 2020. Προφανώς η αρχή γίνεται με τους θεωρούμενους ως εθνικούς ποιητές που το έργο τους θεματοποίησε άμεσα την Επανάσταση, τον Σολωμό και τον Κάλβο, και το πρώτο έντεχνου δημιουργού ποίημα της ανθολογίας, το οποίο ορθά παρατίθεται ολόκληρο, είναι ο «Υμνος εις την Ελευθερίαν». Εκτενή, στο τέλος του βιβλίου, είναι τα «Εργοβιογραφικά ποιητών» (σ. 503-620), καθώς έχουν τη μορφή αρκετά αναλυτικών λημμάτων, όπως αυτά που θα έβρισκε κανείς σε ένα εγκυκλοπαιδικό λεξικό λογοτεχνίας. Σίγουρα για τη σύνταξη αυτών των «Εργοβιογραφικών» ο επιμελητής κατέβαλε μεγάλο κόπο, αξιοποιώντας έγκυρες έντυπες πηγές άντλησης πληροφοριών και το διαδίκτυο.

Δεν έχει σημασία μία θεματική ποιητική ανθολογία, όπως αυτή του Σταμάτη, να κρίνεται με γνώμονα τα ομοιόθεμα ποιήματα που δεν επιλέχθηκαν. Προφανώς υπάρχουν πολλά ακόμα στη λογοτεχνική συγκομιδή δύο αιώνων εθνικού βίου στεγασμένου στην κρατική μας οντότητα. Συνολικά θεωρημένο το ποιητικό υλικό της συγκεκριμένης ανθολογίας, προσφέρει αναμφίβολα στον αναγνώστη μία καλή πανοραμική εικόνα της ποίησης με θέμα την Επανάσταση.

Από τη σκοπιά πάντως του ειδικού αναγνώστη, προκύπτουν ορισμένα προβλήματα και εδώ θα επισημάνω τα πιο εμφανή. Με την εξαίρεση των εθνικών ποιητών Σολωμού και Κάλβου, η πολύ μεγάλη ποιητική παραγωγή του 19ου αιώνα, ιδίως στον ελλαδικό χώρο (δηλαδή όχι στον επτανησιακό), που επικεντρώθηκε, σχεδόν εμμονικά, στην Επανάσταση συρρικνώνεται σε περίπου 70 σελίδες (σ. 161-228), ενώ τα ποιήματα του 20ού αιώνα, και ιδίως των τελευταίων δεκαετιών του, και του 21ου αιώνα, ανάμεσά τους και αρκετά αμφίβολης αξίας κείμενα, απλώνονται σε σχεδόν 400 σελίδες.

Η συμπερίληψη αρκετών υμνολογικών ποιημάτων με θέμα τον Σολωμό και μερικών με θέμα τον Κάλβο είναι ουσιαστικά καταχρηστική, οφειλόμενη προφανώς στην αντίληψη του ανθολόγου ότι ο Σολωμός και ο Κάλβος «ανήκουν» κατά κάποιον τρόπο στα επαναστατικά θέματα. Εντελώς καταχρηστική είναι η συμπερίληψη αποσπάσματος του Ορκου (1875) του Γεράσιμου Μαρκορά (σ. 200-201), ποιήματος αναφερόμενου στην Κρητική Επανάσταση του 1866, σύμφωνα με το σκεπτικό ότι ο Ορκος είναι «μία θαυμαστή συγχώνευσις και συμπλήρωσις του Κρητικού και των Ελεύθερων Πολιορκημένων του Σολωμού» (κρίση του Παλαμά).

Επισήμανα τα παραπάνω προβλήματα, επειδή στον πυρήνα τους συνδέονται με την κεντρική αντίληψη του ανθολόγου και επιμελητή για το ποιητικό corpus που περιέλαβε το βιβλίο του. Στις «Εισαγωγικές σημειώσεις» του διαβάζουμε, μεταξύ άλλων ανάλογων διατυπώσεων: «Στο ιστορημένο με σφραγίδες εγκυρότητας Εικοσιένα, δεν μπορεί κανείς να μην κάνει τη σκέψη ότι ίσως το λεγόμενο έθνος/εθνότητα/πρώην γένος-φυλή ή κοινή συνείδηση, μοίρα και τόπος, είτε πατρίδα της καρδιάς είτε σημαία εφελκυσμού, διαφύλαξε επιλεκτικά το Εικοσιένα σε ένα κουκούλι αγνείας. Οπως και να μετεωρίζεται συνεχώς πάνω μας η έννοια πατρίδα, βαρυφορτωμένη με σημασίες και επιλεκτικές σκοπιμότητες κατά καιρούς, μόνο μέσα στην καθαρότητα της ποίησης μπορεί κανείς να συναντήσει τον μονόλιθο της αλήθειας της, ότι πρόκειται πάντοτε για σχέση αγάπης και ουδέποτε μίσους» (σ. 17).

Μια τέτοια αντίληψη, που ενοποιεί την ποίηση δύο αιώνων με άξονα το ιδεολογικό σχήμα της συνεχούς και αδιατάρακτης αγάπης προς την εθνική πατρίδα, παραβλέπει την ανάγνωση και ερμηνεία του ίδιου ποιητικού υλικού στον άξονα της ιστορικής εξέλιξης. Με άλλα λόγια, ο ανθολόγος και επιμελητής δεν μπορεί να δει, αλλά ο αναγνώστης του υλικού της ανθολογίας του μπορεί, ότι τα κατά καιρούς ποιήματα με θέμα διάφορα πρόσωπα και όψεις της Επανάστασης, όταν πια αυτή, με το πέρασμα του ιστορικού χρόνου, απομακρυνόταν και γινόταν γεγονός του παρελθόντος, την επανέφεραν μνημονικά στο παρόν, προκειμένου να αναμετρηθούν με ιδεολογικά και αισθητικά αιτήματα της εκάστοτε συγχρονίας τους.

Η δυναμική της ιστορικής εξέλιξης, δηλαδή η αναπόδραστη σχέση με το παρόν όταν σκεφτόμαστε το παρελθόν, προσδιόρισε και τη θεματική και το αξιακό φορτίο των αναφερόμενων στην Επανάσταση ποιημάτων.

Και επειδή η ιστορική εξέλιξη στους δύο αιώνες εθνικού και συνάμα κρατικού βίου δεν υπήρξε αδιατάρακτη, η έννοια της πατρίδας και συνεπώς και η σημασία της Επανάστασης ανασημασιοδοτήθηκαν πολλαπλά.

Θα επικαλεστώ ως παράδειγμα ένα σύντομο ποίημα του Παλαμά, από αυτά που δεν περιλαμβάνονται στην ανθολογία του Σταμάτη, το ποίημα «Επίγραμμα», γραμμένο στις 24 Μαρτίου 1907: «– Τὰ λείψανα ποιὰ εἴσαστ’ ἐσεῖς, τὰ κόκκαλα καὶ οἱ στάχτες / μὲ τ’ ἀσημένια τ’ ἄρματα καὶ τὰ χρυσὰ στολίδια; / – Τὰ Περασμένα εἴμαστ’ ἐμεῖς. / – Κ’ ἐσὺ ποιὸς εἶσαι ὁ ψόφιος, / μὲ τὰ θολά, τὰ ὁλάνοιχτα σὰ μαγεμένα μάτια, / τὰ καρφωμένα ἀπάνου μας– / – Ὁ Ξεπεσμὸς ἐγὼ εἶμαι».