Δρόμοι του παρελθόντος, ενδεχομένως και διαδρομές του μέλλοντος

Το κείμενο που ακολουθεί είναι η ομιλία του Δημήτρη Δημητρόπουλου στην παρουσίαση του βιβλίου Ανεβοκατεβαίνοντας κλίμακες. Δρόμοι στην Πελοπόννησο τον 18ο αιώνα του Ηρακλή Παναγούλη (Οι Εκδόσεις των Συναδέλφων 2024), που έγινε στο MatchPoint στις 11 Ιουνίου. 

Δρόμοι του παρελθόντος, ενδεχομένως και διαδρομές του μέλλοντος

Δρόμοι της Πελοποννήσου τον 18ο αιώνα, είναι το στίγμα περιεχομένου που επιλέγει για τον υπότιτλο του βιβλίου του ο Ηρακλής Παναγούλης. Ένα βιβλίο για τους δρόμους στην Πελοπόννησο τον 18ο αιώνα, μια ιστορική μελέτη. Η σήμανση έχω την αίσθηση ότι είναι ακριβής, ίσως εν μέρει και ανακριβής. Είναι δηλαδή επακριβής γιατί πράγματι το βιβλίο μιλάει για δρόμους· δρόμους – οδούς διέλευσης ανθρώπων και μεταφορικών μέσων στην Πελοπόννησο πριν την ίδρυση του ελληνικού κράτους, αναζητώντας τα ορατά και αόρατα ίχνη που επιτρέπουν να τους αποκαταστήσουμε σχεδιαστικά στο χαρτί και την οθόνη ή και απλώς να τους φανταστούμε. Ταυτόχρονα όμως ο τίτλος είναι και περιοριστικός, γιατί ο συγγραφέας χρησιμοποιώντας την έννοια του δρόμου ως ενός συστατικού της ποικιλόμορφης και ποικιλώνυμης δικτύωσης που χαρακτηρίζει το σύγχρονο κόσμο, στην πράξη τον υπερβαίνει. Το αποτέλεσμα είναι νομίζω ένα πολλαπλά ενδιαφέρον βιβλίο που πληροφορεί και προβληματίζει. Ένα κείμενο που παρέχει στον αναγνώστη ένα σώμα ιστορικών πληροφοριών με τις οποίες ίσως δεν είναι ο καθένας εξοικειωμένος, και περαιτέρω τον κεντρίζει να αναλογιστεί και να συλλογιστεί για το σήμερα. Έτσι και αλλιώς νομίζω ότι η προσέγγιση του συγγραφέα είναι ένας συγκερασμός διαφορετικών πειθαρχιών, μεθοδολογιών και ευαισθησιών της ιστορίας, της γεωγραφίας, της κοινωνιολογίας, της πολιτικής, της γόνιμης σύζευξης του παρελθόντος με το παρόν, ίσως και με το μέλλον.

Στον πρόλογο του καλογραμμένου και διαβαστερού αυτού βιβλίου ο συγγραφέας αναφέρεται και στον δικό του δρόμο για τη συγγραφή του. Μια διαδρομή που αρχίζει από τις σπουδές ιστορίας τη δεκαετία του 1990, στο Παρίσι με την Ελένη Αντωνιάδου Μπιμπίκου και τον Σπύρο Ασδραχά, και τη προσωπική του σχέση με το Laboratoire de Démographie et de l’Histoire Sociale στην École des Hautes Études en Sciences Sociales και τη Μαρούλα Συναρέλλη. Το βιβλίο είναι γέννημα αυτής της συνάφειας, ανθρώπων και επιστημονικών δεξιοτήτων εκείνης της εποχής. Είναι επίσης παιδί της δεξίωσης της νέας -τότε νέας αλλά ενδεχομένως ακόμη και τώρα- ιστορίας στα ελληνικά πράγματα· ιδιαίτερα στη γαλλική της εκδοχή, η οποία υπήρξε και η πιο παραγωγική, η πιο πλουσιόδωρη  για την ελληνική ιστοριογραφία. Η ελληνική ιστορία μέσω της ιστοριογραφίας της έπαψε από τότε να είναι μία ξερή χρονολογική παράθεση γεγονότων και ηγετικών ανδρικών μορφών. Δυστυχώς παραμένει έτσι σε μεγάλο βαθμό ακόμη και σήμερα, στην σχολική πρακτική…
Οι αναζητήσεις της κοινωνικής και της οικονομικής ιστορίας σε όλες της τις εκφάνσεις, η ιστορική δημογραφία και γεωγραφία, η ισχυρή σύνδεση της επιστήμης με την πολιτική και τις ανάγκες της κοινωνίας είναι κάποιες από τις θεωρητικές υποδοχές που αναγνωρίζονται στο κείμενο του Η. Παναγούλη και καθιστούν το έργο του σύγχρονο, σημερινό, παρότι οι αφετηρίες του βρίσκονται πλέον δεκαετίες πριν· θάλεγα όμορφο, όσο όμορφο μπορεί να είναι σήμερα ένα ροκ τραγούδι. 

Πως ανασχεδιάζει κανείς όμως τους δρόμους μιας προηγούμενης εποχής. Ο Παναγούλης χρησιμοποιεί τις ιστορικές πηγές, αφηγήσεις και μαρτυρίες, τις όποιες καταγραφές, όπως των Γάλλων επιστημόνων που δίνουν μία διαυγή εικόνα του τόπου στο πέρας της ελληνικής επανάστασης. Αγκιστρώνεται σε κομβικά σημεία: γέφυρες, δερβένια, χάνια, ταχυδρομικοί σταθμοί, αναδεικνύοντας τη σημασία τους για την ύπαρξη των δρόμων και την κατανόηση των διαδρομών. Το αποτέλεσμα της συστηματικής δουλειάς του είναι μια σειρά από χάρτες που έχει εντάξει στις σελίδες του βιβλίου του, οι οποίοι επιτρέπουν στον αναγνώστη να έχει μια αδρή αλλά έντονη οπτική εντύπωση για το οδικό δίκτυο της τότε εποχής. Για να το πετύχει λειτουργεί προσθετικά και αφαιρετικά με τα υπάρχοντα στοιχεία, ενώ επιχειρεί κάποια -όπως ονομάζει τεχνάσματα- που του επιτρέπουν να σχηματίσει στο χάρτη το ίχνος μιας οδικής διαδρομής. Με την ίδια μέθοδο οπτικοποιεί σε χάρτες τις πληθυσμιακές καταγραφές του 1700 από τους Βενετούς και του 1829 από τους Γάλλους, δίνοντας ισχυρές εικόνες για την μορφή του οικιστικού δικτύου, τις πυκνώσεις των οικισμών, τη σχέση με το ανάγλυφο του εδάφους, τις διαφορές ανάμεσα στην κεντρική, τη δυτική και την ανατολική Πελοπόννησο. 

Αποδίδει με τη μεθοδολογία αυτή, με απόλυτη ακρίβεια όλα τα σημεία από τα οποία περνούσε ένας δρόμος ή τη θέση που βρισκόταν ένας οικισμός; Νομίζω πως αυτό δεν είναι εφικτό. Το επόμενο επίπεδο ακρίβειας μέσω του σύγχρονου γεωεντοπισμού των θέσεων είναι επιθυμητό και αναγκαίο, αλλά δεν μπορεί να είναι έργο ενός μόνο ανθρώπου, αφού απαιτεί συνεργασία πολλών επιστημονικών ειδικοτήτων και ανάλογο τεχνολογικό εξοπλισμό. Πιθανόν τότε να υπάρξουν και αποκλίσεις ή διαφορές με τους χάρτες που παρουσιάζονται σε αυτό το βιβλίο αλλά δεν νομίζω ότι θα μεταστραφεί σοβαρά η μεγάλη εικόνα. Είναι χαρακτηριστικό άλλωστε ότι ακολουθώντας λίγο διαφορετική μέθοδο εντοπισμού και τοποθέτησης στο χάρτη ο Μιχάλης Φέστας σε ερευνητικό πρόγραμμα του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, κατέληξε σε απεικόνιση του οικιστικού πλέγματος της Πελοποννήσου στα χρόνια της ελληνικής επανάστασης που προσομοιάζει με εκείνη που προτείνει και ο Ηρ. Παναγούλης.   

Ο συγγραφέας στη μελέτη του θέτει μια σειρά από ζητήματα, που νομίζω επιτρέπουν να κατανοήσουμε καλύτερα την ιστορία σε συνδυασμό με τη γεωγραφία, τον χρόνο σε συνδυασμό με τον χώρο. Αποτελούν όμως και ερεθίσματα περαιτέρω προβληματισμού. Ένα παράδειγμα. Αν συγκρίνουμε τους χάρτες που έχει δημιουργήσει και αφορούν την κατανομή του πληθυσμού και των οικισμών σε δύο χρονικές στιγμές, το 1700 και 1829, βλέπουμε μία πύκνωση στην ύλη των χαρτών, καθώς στο πέρασμα του χρόνου αυξάνεται και ο πληθυσμός και οι οικισμοί, ιδιαίτερα στη νοητή ευθεία που συνδέει την Πάτρα με την Καλαμάτα, τη βόρεια με τη νότια Πελοπόννησο. Εκεί φαίνεται να υπάρχει μεγάλη αύξηση του πληθυσμού και ο συγγραφέας παρατηρεί ότι ο Μοριάς, ο οποίος στις αρχές του 18ου αιώνα κατοικείται κυρίως στις μικρές πεδιάδες, στα οροπέδια και στις όχθες των ποταμών, γεμίζει πλέον παντού κατοίκους. Όμως η αύξηση δεν είναι ομοιόμορφη. Πως εξηγείται λοιπόν η πυκνότατη κατοίκηση της άγονης Μάνης ή της ορεινής Καρύταινας, ή ακόμη η σχεδόν ερήμωση όλης σχεδόν της ανατολικής Πελοποννήσου;  Ερωτήματα που εδώ δεν έχουν μια απάντηση αλλά μπορούν να τροφοδοτήσουν τον προβληματισμό μας για τον κατοικημένο χώρο.

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου αφορά τη μικρότερη κλίμακα. Ο φακός εστιάζει σε ένα ορεινό χωριό τη Δίβρη, στον Ερύμανθο, στα όρια Αχαΐας και Ηλείας. Εδώ το κείμενο είναι βιωματικό. Ξεκινά με ένα δρόμο ζωής. Αυτόν που το 1966 συνέδεε το μαιευτήριο στην Πάτρα με τη Δίβρη. Ήταν μια διαδρομή τρεις και πλέον ώρες που διένυσε ως νεογέννητο μωρό ο συγγραφέας στην αγκαλιά της μητέρας του. Ο Παναγούλης ανασκαλίζοντας τις μνήμες και τα βιώματά του αναπλάθει με παραστατικό τρόπο τη διαδρομή του χωριού για 15 χρόνια· το 1981 το ίδιο λεωφορείο θα τον μεταφέρει μέσω Πατρών και πάλι στην Αθήνα, όπου θα εγκατασταθεί μόνιμα. Τώρα οι σχετικές ψηφιακές εφαρμογές δίνουν διάρκεια για αυτό το οδικό ταξίδι 1 ½ ώρα. Η μείωση αυτή διάρκειας του ταξιδιού στο ήμισυ και πλέον του χρόνου είναι ένα μικρό δείγμα των αλλαγών που έχουν επέλθει. Αλλά πραγματικά αυτή είναι μια μικρή μόνο αλλαγή, γιατί η ζωντανή παραστατική αφήγηση του συγγραφέα, το γλυκό και θελκτικό κείμενό του για το χωριό των παιδικών του χρόνων, εγγράφεται σε ένα παρελθόν που έχει ριζικά αλλάξει. 

Το τρίτο μέρος του βιβλίου κινείται στο άλλο άκρο του εκκρεμούς. Από τη μικρή, στη μέγιστη κλίμακα, στην παγκόσμια δικτύωση των ποικίλων δικτυώσεων ορατών τε και αοράτων. Δρόμοι εθνικοί, ευρωπαϊκοί και διεθνείς, καλώδια μεταφοράς ήχου και εικόνας και ηλεκτρισμού, σωλήνες μεταφοράς ενέργειας, ο συγγραφέας μας κάνει κοινωνούς των σκέψεων, των ανησυχιών και της ανάγκης κριτικής εγρήγορσης απέναντι στους κινδύνους που οι ποικιλώνυμες δικτυώσεις εγκυμονούν. 

Κλείνω, θέλω να πιστεύω αισιόδοξα, με δικά του λόγια: «Στα διάφορα πλέγματα σχέσεων που αναπτύσσονται έρχονται στιγμές όπου οι συνδέσεις φθείρονται, οι κόμποι χαλαρώνουν και τα νήματα κόβονται. Υπάρχουν χώροι στην περιφέρεια κυρίως των δικτύων, όπου η πλέξη δεν είναι πυκνή, ενώ ο έλεγχος είναι πλημμελής. Πρόκειται για τους χώρους και τις στιγμές που μπορούν να συμβούν αλλαγές ικανές να ξαναγράψουν τους κανόνες». 

* Ο Δημήτρης Δημητρόπουλος είναι ιστορικός στο ΙΙΕ/ΕΙΕ