Οι εξομολογήσεις που άλλαξαν την ιστορία του αυτοβιογραφικού λόγου

Σήμερα οι αυτοβιογραφίες, τα απομνημονεύματα, οι ημερολογιακές σημειώσεις, η επιστολογραφία αποτελούν πηγές τις οποίες αξιοποιούν οι ιστορικοί για να λάβουν πληροφοριακό υλικό για σημαίνοντα γεγονότα και προσωπικότητες, αλλά και για να «ξεκλειδώσουν» την καθημερινότητα του βίου και το πολιτιστικό γίγνεσθαι άλλων ιστορικών περιόδων. Αν σκεφτούμε τον δικό μας, τον νεότερο ελληνικό χώρο, μπορούμε να αναφερθούμε στον καίριο ρόλο που έχουν για την κατανόηση και την ερμηνεία κρίσιμων ιστορικών περιόδων τα απομνημονεύματα των πολεμιστών του 1821, οι μαρτυρίες στρατιωτικών και πολιτικών του 20ού αι., αλλά και τα ημερολόγια ή η επιστολογραφία πνευματικών ανθρώπων – ενδεικτικά ας αναφέρουμε τον Γιώργο Σεφέρη ή τον Ιωνα Δραγούμη. Η πλέον όμως χαρακτηριστική περίπτωση αυτοβιογραφίας στον νεότερο ευρωπαϊκό κόσμο σίγουρα είναι οι «Εξομολογήσεις του Ζαν Ζακ Ρουσσώ», έργο ασύλληπτης επίδρασης στους μεταγενέστερους συγγραφείς που καλλιέργησαν το συγκεκριμένο είδος.

Οι Εξομολογήσεις στην πραγματικότητα αποτελούν έργο-σταθμό για τον τρόπο με τον οποίο άρχισε να γράφεται η αυτοβιογραφία από το τέλος του 18ου αι. και μετά. Γραμμένες στο διάστημα 1765-1770 (δημοσιεύτηκαν σε δύο μέρη, το πρώτο το 1782 και το δεύτερο το 1789, δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Ρουσό), καλύπτουν γεγονότα μιας τρικυμιώδους εσωτερικής ζωής και θέτουν, με απολύτως πρωτότυπο και αποκαλυπτικό τρόπο, στο επίκεντρο της γραφής το άτομο με όλες τις αντιφάσεις, τις αδυναμίες, τους φόβους, αλλά και τις εμπνεύσεις, τις φιλοδοξίες και τις ανώτερες πνευματικές συλλήψεις. Ας δούμε πώς ξεκινούν οι Εξομολογήσεις και τι αποκαλύπτουν για τη σχέση του συγγραφέα με τον εαυτό του:

«Αναλαμβάνω κάτι που δεν έχει γίνει ποτέ στο παρελθόν, ούτε και πρόκειται να βρει στο μέλλον μιμητές. Θέλω να δείξω στους συνανθρώπους μου έναν άνθρωπο σε όλη του τη φυσική αλήθεια και ο άνθρωπος αυτός θα είμαι εγώ. Μόνο εγώ. Την καρδιά μου τη νιώθω και τους ανθρώπους τούς ξέρω. Δεν μοιάζω με κανέναν από όσους συνάντησα. Τείνω να πιστεύω πως δεν μοιάζω με κανέναν από όσους υπάρχουν. Κι αν δεν είμαι καλύτερος, είμαι οπωσδήποτε αλλιώτικος».

Και σε άλλο σημείο:

«Υψιστε, κάλεσε γύρω μου το αμέτρητο πλήθος των συνανθρώπων μου να ακούσουν τις εξομολογήσεις μου, να φρίξουν με τις ατιμίες μου, να ντραπούν για τα βάσανά μου».

Στην κοσμοθεώρηση λοιπόν του Ρουσό ο κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός. Η ζωή έχει μια αυταξία έτσι όπως δόθηκε από τη φύση. Η φύση είναι πάνω από ηθικούς κώδικες των πεπερασμένων μέσα στον χρόνο κοινωνικών δομών. Η φυσική αλήθεια είναι η μόνη αλήθεια που ο άνθρωπος πρέπει να ακολουθεί, ενώ ο Θεός του Ρουσό διαφοροποιείται από τις ντεϊστικές ιδέες των Διαφωτιστών, που βλέπουν το θείο ως μια απροσδιόριστη δύναμη πέρα από τα ανθρώπινα βάσανα. Μέσα στο μικρό αυτό απόσπασμα απαντώνται αντανακλάσεις των φιλοσοφικών ιδεών του Γάλλου φιλοσόφου. Μετά τις Εξομολογήσεις ούτε η αυτοβιογραφία ούτε η λογοτεχνία με αυτοβιογραφικά στοιχεία δεν ήταν πια οι ίδιες, αφού πλέον οι συγγραφείς θα τολμούσαν να εισέλθουν στους εσώτερους δρόμους τού εγώ: ήταν αυτό ένα πρώτο επαναστατικό βήμα, μέχρι η ψυχανάλυση να θέσει εκ νέου το είδος σε ακόμη πιο ρηξικέλευθους δρόμους.

Ενα από τα ενδιαφέροντα στοιχεία των Εξομολογήσεων είναι η καταγραφή των αμφιβολιών και των ταλαντεύσεων που ταλανίζουν τον συγγραφέα, αποκαλύπτοντας με ειλικρίνεια μέσα από ποιους δρόμους η θεωρητική σκέψη διαμορφώθηκε ως μέρος μιας πλούσιας και ψυχικά εύθραυστης ισορροπίας:

«Το τραγικότερο δε είναι ότι, αντί να κρατάω το στόμα μου κλειστό, όταν δεν έχω να πω τίποτα, με πιάνει μια μανία να μιλήσω για να εκπληρώσω το χρέος μου μια ώρα αρχύτερα. Σπεύδω να ψελλίσω διάφορες κουβέντες ασυνάρτητες, και είμαι τυχερός αν δεν σημαίνουν απολύτως τίποτα. Προσπαθώντας να κατανικήσω ή να κρύψω τη βλακεία μου, σπάνια καταφέρνω να μην την επιδείξω».

Οι κρίσεις για τον εαυτό συνυπάρχουν με την ολοζώντανη αφήγηση περιστατικών που φέρνουν μπροστά στα μάτια μας τους ανθρώπους του 18ου αι., ανθρώπους που προσπαθούσαν να βρουν τη θέση τους μέσα σε έναν κόσμο ο οποίος κυοφορούσε ποικίλες αλλαγές και πνευματικές ζυμώσεις.

Οι Εξομολογήσεις είναι ένα κείμενο που διαβάζεται απνευστί. Σε αυτό βοηθάει τόσο η καλοδουλεμένη μετάφραση της Αλεξάνδρας Παπαθανασοπούλου όσο και τα κείμενα των Κοσμά Ψυχοπαίδη και Ηλία Γιούρη που συγκροτούν το επίμετρο, δίνοντάς μας τους αρμούς για να κατανοήσουμε μια ολόκληρη εποχή. Μια εποχή που όρισε τον νεότερο ευρωπαϊκό κόσμο και την ιστορία των ιδεών.