Βάσω Κατράκη: Τα Χαράγματα του Χρόνου και της Τέχνης

Η Βάσω Κατράκη (1914-1988) υπήρξε μία από τις σημαντικότερες μορφές της ελληνικής χαρακτικής τέχνης, αφήνοντας πίσω της ένα έργο που συνδυάζει την αισθητική τέχνη με την κοινωνική ευαισθησία. Γεννημένη στο Αιτωλικό, του Μεσολογγίου, έναν τόπο με έντονη φυσική ομορφιά, επηρεάστηκε από τα βιώματα και το περιβάλλον της, κάτι που εκφράστηκε και στο έργο της, εστιάζοντας στη δύσκολη ζωή των ψαράδων και των αγροτών. Γι’ αυτό πολλά έργα της έχουν αναπαραστάσεις από την περιοχή, όπως οι περίφημες «Ώρες του Μεσολογγίου».

Σπούδασε στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, όπου για τη ζωγραφική μαθήτευσε κοντά στον Κ. Παρθένη, ενώ για την χαρακτική στον Γ. Κεφαλληνό. Η συνδυαστική εκπαίδευση, της έδωσε τη δυνατότητα να αναπτύξει ένα ξεχωριστό καλλιτεχνικό ύφος, που εστίαζε στη λεπτομέρεια και στην ένταση της έκφρασής της.

Ξεκίνησε την καριέρα της με ξυλογραφίες, ωστόσο γρήγορα στράφηκε σε νέες τεχνικές, κάνοντας χρήση του ψαμμίτη ως υλικό για τα χαρακτικά της, που της έδωσε τη δυνατότητα να δημιουργήσει μοναδικά έργα με απαλές αλλά και έντονες αντιθέσεις. Ο ψαμμίτης είναι ένα φυσικό ιζηματογενές πέτρωμα, γνωστό για την ανθεκτικότητά του, αλλά και για τη δυνατότητά του να διαμορφώνεται σχετικά εύκολα. Η Κατράκη χρησιμοποιούσε την επιφάνεια του ψαμμίτη ως μήτρα, δηλαδή ως το υλικό πάνω στο οποίο χαράσσονταν τα σχέδια, και στη συνέχεια τυπώνονταν σε χαρτί. Η χρήση του ψαμμίτη, αντί του παραδοσιακού ξύλου ή χαλκού, αποτέλεσε μια σημαντική καινοτομία στη χαρακτική τέχνη. Η επιλογή του ψαμμίτη δεν ήταν μόνο τεχνική, αλλά συνάμα και μία καλλιτεχνική δήλωση. Κατά πως φαίνεται, η Κατράκη ήθελε να χρησιμοποιήσει ένα υλικό συνδεδεμένο με τη φύση, το οποίο να συμβολίζει τη λιτότητα και την αντοχή, στοιχεία που χαρακτηρίζουν το έργο της. Αυτή η καινοτόμος επιλογή, της πρόσφερε διεθνή αναγνώριση, καθώς οι απαλές γραμμές και οι υφές του ψαμμίτη προσέδιδαν μοναδική ζωντάνια στα έργα της.

Η Κατράκη δεν περιορίστηκε μόνο στην τέχνη. Ήταν βαθιά πολιτικοποιημένη και συμμετείχε ενεργά στην Εθνική Αντίσταση κατά τη διάρκεια της Κατοχής, μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ καλλιτεχνών. «Πιστεύω ότι η Εθνική Αντίσταση με έβγαλε χαράκτρια», έλεγε η ίδια. Σε αυτή τη σκοτεινή περίοδο, οι ξυλογραφίες της παρουσιάζονται με «τονισμένα, αδρά περιγράμματα και εξπρεσιονιστική δύναμη, [με] έντονες φωτοσκιάσεις και παραμορφώσεις που επιτείνουν το τραγικό στοιχείο», ενώ παράλληλα «προτάσσουν το ανθρώπινο στοιχείο ή προτρέπουν σε εξέγερση», όπως παρατηρεί ο ιστορικός τέχνης και μελετητής του έργου της, Γ. Μπόλης. Στη διάρκεια της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών (1967-1974) εξορίστηκε στην Γυάρο μέχρι το 1968, λόγω των αριστερών πεποιθήσεων της. Στη Γυάρο ζωγράφιζε σε βότσαλα, τα οποία πολλά από αυτά τα χάριζε στους συγκρατούμενους της, που τα αξιοποιούσαν ως μια μορφή επικοινωνίας με τους δικούς τους.

Αυτές οι εμπειρίες καθόρισαν το περιεχόμενο του έργου της, το οποίο αποτυπώνει τον ανθρώπινο αγώνα, τον πόνο, αλλά και την ελπίδα. Τα χαρακτικά της είναι γεμάτα ένταση και δραματικότητα, αποδίδοντας με μοναδικό τρόπο τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, την αδικία, αλλά και την ανάγκη για αντίσταση και ελευθερία.

Η Βάσω Κατράκη δημιούργησε πολλά έργα που ξεχωρίζουν για την αισθητική και την κοινωνική τους ευαισθησία. Ενδεικτικά, αναφέρουμε ορισμένα: «Η φτωχή και ρέμπελη ζωή των ψαράδων», τα «Καλαμωτά στη λιμνοθάλασσα», το «Οικογενειακώς κεραμιδάδες», και άλλα παρόμοιου χαρακτήρα, εμπνευσμένα από τη γενέτειρά της, τους απλούς ανθρώπους της επαρχίας και τη ζωή τους κοντά στη φύση, που αποτυπώνουν την αγροτική ζωή, αναδεικνύοντας τη σχέση του ανθρώπου με τη γη και τη (λιμνο)θάλασσα. Γενικά οι ψαράδες, ο μόχθος τους και η ζωή τους στις πελάδες και στα ιβάρια, είναι από τα κυρίαρχα στοιχεία στη δουλειά της, καθώς επίσης οι αγροτικές εργασίες και γενικά οι άνθρωποι της βιοπάλης, όπως φαίνεται από τα έργα της «Μεροδούλι-μεροφάι» και το «Γυρισμός των αγροτών απ’ τα χωράφια». Άλλα γνωστά έργα της είναι η «Πείνα», ένα χαρακτικό που αποδίδει την ανθρώπινη δυστυχία που παρήγαγε η Κατοχή, το «Διαδήλωση στην Κατοχή», που παρά την απελπισία που διαγράφεται στα πρόσωπα, αποτυπώνει ταυτόχρονα την ένταση και την αποφασιστικότητα των κοινωνικών αγώνων, αντικατοπτρίζοντας το πνεύμα της αντίστασης, οι συνθέσεις με τις μάνες, αλλά και το αγαπημένο της θέμα, τα άλογα, «ενσαρκώνοντας τις έννοιες της ευγένειας, της ρώμης και της ομορφιάς». Αργότερα προχωρεί σε πιο αφαιρετικές συνθέσεις. Σε αυτές, σύμφωνα με τον Γ. Μπόλη, θα δούμε «Μορφές αρχέγονες και επιμηκυμένες, με αφύσικα μακριούς λαιμούς και μεγάλα μάτια που διαγράφονται από τα σκοτάδια των προσώπων, μορφές που παραπέμπουν σε κυκλαδίτικα ειδώλια, χωρίς να παραβλέπονται επιρροές από τους δημιουργούς του Μοντερνισμού».

Στο παρόν μικρό σημείωμα είναι αδύνατο να περιγράψουμε το εύρος της δουλειάς και της θεματολογίας, της Βάσως Κατράκη, και γι’ αυτό την αδικούμε. Χρειάζεται να παρακολουθήσουμε από κοντά το έργο της για να δούμε πόσο σπουδαία χαράκτρια ήταν.

Το φθινόπωρο, του 2024, έγιναν δύο Εκθέσεις με έργα της. Η πρώτη στην Αθήνα, με τίτλο: «Σχέδια, ξυλογραφίες και τα βότσαλα της Βάσως Κατράκη» (από τις 7 έως 22 Νοεμβρίου 2024). Η δεύτερη, πρόκειται για αναδρομική Έκθεση στη Θεσσαλονίκη (από 9 Οκτωβρίου 2024 έως 28 Φεβρουαρίου 2025), με αφορμή και τα 50 χρόνια από την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, με τίτλο: «Βάσω Κατράκη-Χαράγματα». Σύμφωνα με τον επιμελητή της δεύτερης έκθεσης, Γ. Μπόλη, η Κατράκη «πλάθει ένα ολόκληρο σύμπαν εικόνων, μορφοποιεί τη ζωτική της σχέση με τον κόσμο, επικεντρώνεται στη μοίρα του ανθρώπου μέσα από την υποβλητική αντίθεση του μαύρου-άσπρου. […] Και δίπλα στην τέχνη της, σε άμεση αλληλεξάρτηση με αυτήν, η ζωή της, οι καταβολές και τα βιώματά της: ο γενέθλιος τόπος, το Αιτωλικό και η λιμνοθάλασσά του· ο Πόλεμος και η Κατοχή, η Αντίσταση και ο Εμφύλιος, η χούντα των συνταγματαρχών· η αγωνιστική συνείδηση, η ένταξη στην Αριστερά· οι περιπέτειες, οι διώξεις και η εξορία· οι ανατάσεις, οι προσδοκίες και οι διαψεύσεις».

Πήγα στην πρώτη Έκθεση στην Αθήνα, ενώ από την δεύτερη Έκθεση είχα την τύχη να μου δώσει το Λεύκωμα-Κατάλογο ο ίδιος ο επιμελητής, εξ ου και οι εκτεταμένες αναφορές που κάνω, οπότε την είδα με έμμεσο τρόπο. Όσον αφορά την Έκθεση της Αθήνας παρουσιάστηκε ένα σημαντικό, αν και όχι τόσο γνωστό μέρος της δουλειάς της. Είναι το πρώιμο στάδιο των έργων της, με πάρα πολλά σχέδια, που στη συνέχεια οδήγησαν στην χάραξη και το ανάτυπο. Παρουσιάστηκαν ανέκδοτα σχέδια με μολυβί και κάρβουνο, ζωγραφισμένα σε απλό χαρτί, ρυζόχαρτο ή μπλοκάκι. Παράλληλα, παρουσιάστηκαν χαρακτικά σε ξύλα, δίπλα στις μήτρες τους, καθώς και ανάτυπα έργων δίπλα στο αρχικό σχέδιο ώστε να αναδειχτεί η εξέλιξη της έμπνευσής της μέχρι την τελική φάση.

Έχω λατρεία με τη Βάσω Κατράκη. Αυτό, μάλλον, συνδέεται με το γεγονός ότι σπούδασα στο Μεσολόγγι, στο οποίο έζησα κάποια από τα πιο δημιουργικά μου χρόνια και έκανα φιλίες που διαρκούν μέχρι σήμερα. Έχω, λοιπόν, ισχυρούς δεσμούς με αυτό. Ο άλλος λόγος που με συνδέει μαζί της είναι ιδεολογικός, επειδή ανήκε στον χώρο της Αριστεράς. Υπό αυτή την έννοια, μου έχει προκαλέσει ιδιαίτερα συναισθήματα ένα αφαιρετικό σχέδιο που απεικονίζει το καφενείο «Καλά Καθούμενα», στο Μεσολόγγι. Η σχέση είναι βιωματική. Είχα κάτσει εκεί αρκετές φορές, μαζί με άλλους συμφοιτητές και συμφοιτήτριες, επειδή ήταν δίπλα στην παλιά σχολή που τότε πηγαίναμε. Δυστυχώς, δεν υπάρχει πλέον· το κατέστρεψε ο «πολιτισμός». Η παράδοση λέει πως το όνομά του το πήρε από μια έφοδο της αστυνομίας, όταν πριν τον πόλεμο συνελήφθησαν, έτσι στα «καλά καθούμενα», τα μέλη μιας παρέας που πίστευε στις ιδέες της νέας τότε πολιτικής ιδεολογίας, του σοσιαλισμού.

Η Βάσω Κατράκη παραμένει μια εμβληματική φυσιογνωμία της ελληνικής τέχνης. Το έργο της, βαθιά ανθρωποκεντρικό και βιωματικό, δεν είναι μόνο μια καλλιτεχνική παρακαταθήκη, αλλά και μια ζωντανή υπενθύμιση των αξιών της ελευθερίας, της αντίστασης και της ανθρωπιάς. Σε αυτό καταθέτει μια στάση ζωής και συνάμα μια κοινωνική-πολιτική διαμαρτυρία. Όπως, πάλι, λέει ο Γ. Μπόλης, «Θέμα της είναι πάντα ο άνθρωπος που ανυψώνεται σε καθολικό σύμβολο. Τα έργα της επικεντρώνονται στη μοναξιά, τη μητρότητα, στην επαφή και το αλληλέγγυο, στον πυρήνα της ζωής και στο αναπόφευκτο του θανάτου».

Η Κατράκη τιμήθηκε πολλές φορές για το έργο της, μεταξύ των οποίων και με το πρώτο βραβείο χαρακτικής στη Μπιενάλε της Αλεξάνδρειας το 1958. Το 2006 ιδρύθηκε στο Αιτωλικό το «Κέντρο Χαρακτικών Τεχνών–Μουσείο Βάσως Κατράκη», όπου φιλοξενούνται τα έργα της (περίπου 500), αποτελώντας έναν χώρο αφιερωμένο στη διατήρηση της κληρονομιάς της. Επειδή, το έχω επισκεφτεί, σας προτείνω, αν βρεθείτε κάποια στιγμή στο Μεσολόγγι, να επισκεφτείτε τη μόνιμη έκθεση των έργων της στο Αιτωλικό. Αξίζει!!! Εκεί θα δείτε συγκεντρωμένο το μεγαλύτερο έργο της και θα εκπλαγείτε από τη δύναμη και την ευαισθησία της τέχνης της. Καταβάλλεται δε μεγάλη προσπάθεια για να σωθεί ο χώρος, παρά την παραμέλησή του από την πλευρά του κράτους, επειδή έχουν υποστεί φθορές τα έργα της. Ο στόχος είναι να είναι επισκέψιμος ο χώρος όλο τον χρόνο, να περιλαμβάνει εργαστήρια χαρακτικής, να γίνει διεθνές κέντρο χαρακτικής, να φιλοξενεί πολιτιστικές εκδηλώσεις κάθε είδους και να βοηθά στην ανάπτυξη της τοπικής κοινωνίας. Ας σώσουμε τη Βάσω Κατράκη…