Οι αρχαιότητες ως πρόσφυγες ή αιχμάλωτοι από καιρούς βαρβαρότητας

Η λεηλασία και η καταστροφή ολόκληρων αρχαιολογικών χώρων και μουσείων που χάθηκαν για πάντα στους σύγχρονους καιρούς μας κατά τους πολέμους που μαίνονται σε χώρες της Μέσης Ανατολής, οι οποίες διαθέτουν τεράστιο πολιτιστικό απόθεμα, έργα τέχνης που βεβηλώθηκαν ή πήραν τον δρόμο για να εμπλουτίσουν τις συλλογές μεγάλων μουσείων της Δύσης, η αποικιοκρατία που καλά κρατεί μπαίνουν στο επίκεντρο της έκθεσης «Αllspice - o Μάικλ Ράκοβιτς και οι αρχαίοι πολιτισμοί» (Allspice - Michael Rakowitz & Ancient Cultures) που παρουσιάζεται από σήμερα και έως το τέλος Οκτωβρίου 2025 στην αίθουσα περιοδικών εκθέσεων του Μουσείου Ακρόπολης.

Το εννοιολογικό έργο του 52χρονου Ιρακινοαμερικανού καλλιτέχνη είναι διεθνώς αναγνωρισμένο. Ο ίδιος ανήκει στους καλλιτέχνες πρώτης γραμμής καθώς δημιουργεί έργα υψηλής αισθητικής με πολιτική διάσταση και συγκινητική φόρτιση, επίκαιρα και διαχρονικά που αφορούν πολέμους λεηλασίες, κλοπές, αποικιοκρατία, μετανάστευση, στα οποία χρησιμοποιεί ως πρώτη ύλη συσκευασίες τροφίμων από το Βόρειο Ιράκ, φύλλα αγγλο-αραβικών εφημερίδων κ.ά.

Το έργο του βρίσκεται στο επίκεντρο της έκθεσης και συνομιλεί με αντικείμενα αρχαίων πολιτισμών, ενώ υπενθυμίζει ότι δεν είναι μόνον ο ISIS που καταστρέφει, αλλά και οι αμερικανικές δυνάμεις εισβολής που ισοπεδώνουν την πολιτιστική παράδοση χωρών με πανάρχαια ιστορία.

Είναι από τις εκθέσεις που λες ότι όλοι πρέπει να επισκεφτούν. Από εκείνες που θέλεις χρόνο να περιηγηθείς, που αισθάνεσαι θαυμασμό για τις μοναδικές αρχαιότητες και τα σύγχρονα έργα που βρήκαν πηγή έμπνευσης σε αυτές και έγιναν με σκοπό να συνομιλήσουν μαζί τους, αλλά για να αναδείξουν, κυρίως, διαχρονικά θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς, απώλειας και αποκατάστασης, επιβίωσης και δημιουργίας πολιτισμού. Είναι από τις εκθέσεις που νιώθεις τυχερός που παρουσιάζονται στην πόλη σου και γνωρίζεις ότι θα αποτελέσουν πόλο έλξης για το διεθνές κοινό που επισκέπτεται την Αθήνα και το Μουσείο Ακρόπολης όπου χθες το πρωί γινόταν το αδιαχώρητο από μεμονωμένους επισκέπτες και γκρουπ από όλον τον κόσμο. Η διοργάνωση είναι συνεργασία ανάμεσα στο υπουργείο Πολιτισμού, το Μουσείο Ακρόπολης και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών με τον οργανισμό ΝΕΟΝ που σύστησε τον καλλιτέχνη στο ελληνικό κοινό από την ομαδική έκθεση «Portals» την οποία είχε διοργανώσει στο Καπνεργοστάσιο το 2021.

Η έκθεση σε επιμέλεια του Νίκου Σταμπολίδη, γενικού διευθυντή του Μουσείου της Ακρόπολης, και της Ελίνας Κουντούρη, διευθύντριας του Οργανισμού ΝΕΟΝ, αποτελεί μέρος της τριλογίας που θα αναπτυχθεί το 2025 και το 2026. Ξεκινά από το Μουσείο Ακρόπολης, συνεχίζεται τον Οκτώβριο στον εξωτερικό περιβάλλοντα χώρο του, στη δυτική πλευρά προς την οδό Μητσαίων, και καταλήγει, το 2026, στο Παλαιό Μουσείο της Ακρόπολης που ανακατασκευάζεται για να αποδοθεί στο κοινό, σε έναν χρόνο, όπως είπε χθες η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, κατά τη διάρκεια της συνέντευξης Τύπου. «Πέραν όλων των άλλων μηνυμάτων της τριλογίας, παραπέμπει ευθέως στην καταστροφή και τη βίαιη υφαρπαγή των Γλυπτών του Παρθενώνα», είπε μεταξύ άλλων.

Ευχαριστίες προς όλους τους συνεργάτες απεύθυνε ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος, ιδρυτής του ΝΕΟΝ. Η διοργάνωση, όπως είπε, «σηματοδοτεί τη μακροχρόνια δέσμευσή μας στη σύγχρονη τέχνη και την πολιτιστική κληρονομιά. Το ενδιαφέρον μου επικεντρώνεται στην εξερεύνηση και υποστήριξη νέων μεθόδων κοινωνικής συμμετοχής και πιστεύω ότι το έργο του Μάικλ Ράκοβιτς σε σχέση με τους αρχαίους πολιτισμούς θα ενισχύσει τη σταθερή μας προσπάθεια: η τέχνη να είναι πολύπλευρα προσβάσιμη σε ένα ευρύτερο, τοπικό και διεθνές κοινό και οι ιδέες της επιδραστικές».

Η έκθεση ξεκινά με το βίντεο The Ballad of Special Ops Cody που γυρίστηκε στο Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου του Σικάγου. Στο έργο, ο Special Ops Cody, ένα παιχνίδι, μια μινιατούρα πεζοναύτη των ΗΠΑ φτιαγμένη με απόλυτη λεπτομέρεια, εισέρχεται στις βιτρίνες του Ινστιτούτου, όπου φυλάσσονται αναθηματικά αγάλματα της Μεσοποταμίας, και επιχειρεί να τα «απελευθερώσει».

Στην έκθεση περιλαμβάνονται αρχαία αντικείμενα από τη Μέση Ανατολή, τη νοτιοανατολική Μεσόγειο και ελληνικές αρχαιότητες που παραχωρήθηκαν: δεκατρία από το Ινστιτούτο Αρχαίων Πολιτισμών του Πανεπιστημίου του Σικάγο, ένα αντικείμενο από τη Συλλογή Κυπριακών Αρχαιοτήτων Θ. Ζιντίλη, σήμερα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα και ένας μεγάλος αριθμός σύγχρονων έργων του Ράκοβιτς.

«Είναι δύσκολο να εκφράσω τα αισθήματά μου που βρίσκομαι στην Αθήνα. Κάθε φορά είναι σαν να επιστρέφω σπίτι μου – γενικά δεν μου αρέσει να αφήνω την οικογένειά μου όταν πρέπει να ταξιδέψω για δουλειά, αλλά είμαι πάντα γεμάτος ενθουσιασμό και προσδοκία όταν έρχομαι εδώ και πραγματικά θρηνώ όταν φεύγω. Δεν θα μπορούσα να φανταστώ καλύτερο συγκείμενο για τη δουλειά μου από το Μουσείο Ακρόπολης – για μένα είναι το πιο σημαντικό μουσείο του κόσμου. Είναι ένα μουσείο που με την ίδρυσή του ζητάει την επιστροφή, την επανένωση», είπε ο Ράκοβιτς. Και για τα Γλυπτά του Παρθενώνα δήλωσε: «Φυσικά και πρέπει να επιστραφούν. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία. Δεν υπάρχει κάτι περίπλοκο σε αυτό. Πρέπει να επιστραφούν. Κάποιες επανενώσεις είναι αδύνατες. Αυτή είναι πολύ εφικτή. Αυτό είναι το σωστό και δεν καταλαβαίνω γιατί υπάρχει καν αυτή η συζήτηση».

Οσο για τον τίτλο της έκθεσης «Allspice» (μπαχάρι), τον επέλεξε ο ίδιος και αναφέρεται, κυριολεκτικά, στις χειρόγραφες συνταγές της μητέρας του που βρίσκονται στις κολόνες της αίθουσας.

«Για τις αρχαιότητες θα πρέπει κανείς να κάνει τον βασικό διαχωρισμό: είναι πρόσφυγες ή αιχμάλωτοι; Αν εκπατρίστηκαν από τον τόπο τους για λόγους σωτηρίας, θα μπορούσε να τις θεωρήσει κάποιος ως πρόσφυγες, που σε οποιαδήποτε στιγμή που οι συνθήκες θα το επέτρεπαν, θα μπορούσαν και θα έπρεπε να επιστρέψουν στις κοιτίδες τους», είπε μεταξύ άλλων ο Νίκος Σταμπολίδης. «Αυτός ο εκπατρισμός, όμως, δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να συνδέεται με κλοπή, αρπαγή ή εμπόριο. Αν πάλι εκπατρίστηκαν βιαίως από κλοπή, αρπαγή, συναλλαγή, δωροδοκία, για λόγους παράνομης ιδιοκτησίας, πλουτισμού κ.λπ., τότε οι αιχμάλωτες αρχαιότητες θα πρέπει να αποδοθούν εκεί που ανήκουν…

Εως ότου υπάρξει αποκαταστατική Δικαιοσύνη, τα έργα του Ράκοβιτς, είτε αυτά που είναι ολόκληρα είτε αποτελούνται από τμήματα διαμελισμένων αγαλμάτων, αρχιτεκτονικών συνόλων ή από “επανεμφανίσεις”, παραμένουν ουσιαστικά σκιές και φαντάσματα με ένα άρωμα μνήμης και “ανθρωπιάς”, που λειτουργούν και ως υπόμνηση της απώλειας χιλιάδων αντικειμένων, που κινούνται μεταφερόμενα από έκθεση σε έκθεση κι από χώρα σε χώρα, ευαισθητοποιώντας συνειδήσεις έως την επιδιωκόμενη αποκατάσταση της Δικαιοσύνης».

Οπως είπε η Ελίνα Κουντούρη, «Η επιλογή του Μάικλ Ράκοβιτς δεν είναι τυχαία. Το έργο του είναι βαθιά πολιτικό, καθώς θίγει την απώλεια και την αποκατάσταση αρχαιοτήτων και τη διαμόρφωση νέων πολιτιστικών ταυτοτήτων. Ο ίδιος αναδεικνύει το στοιχείο που απουσιάζει. Την εξαφάνιση των αντικειμένων, την απώλεια του αρχαίου ανάγλυφου και την καταστροφή της πολιτιστικής συνέχειας και ενότητας, καθώς και την απελπισία, τον πόνο και την απογοήτευση των ανθρώπων που έζησαν δίπλα σε αυτά.

Εννοιες που έχουν καθορίσει και τη δική μας συλλογική μνήμη και συμπεριφορά». Αναφερόμενη στην καλλιτεχνική γλώσσα του καλλιτέχνη τη χαρακτήρισε «άκρως προσωπική, αλλά έχει καθολική εμβέλεια, σαν ο καλλιτέχνης να μας προσφέρει μια ιστορία του κόσμου μέσω της προσπάθειάς του να διασώσει την πολιτιστική ιστορία του Ιράκ. Το έργο του μεταβολίζει την καταστροφή που επιφέρει ο πόλεμος επιστρέφοντας στα ίδια τα αντικείμενα: είτε είναι χαμένα, αγνοούμενα ή ατελή. Τα αποκαθιστά εξ ολοκλήρου, αλλά όχι “ανακατασκευάζοντάς τα”, όρος στον οποίο αντιτίθεται κατηγορηματικά. Αντ’ αυτού, προτείνει τον όρο “επανεμφάνιση” ως επαναλαμβανόμενο μοτίβο στο έργο του. Η παραγωγή αυτών των αντικειμένων ως έργων τέχνης αποτελεί μέρος της υλικής και άυλης παρακαταθήκης μας».