Ο θάνατος ως συναισθηματική αγωγή

Με μουσική και τραγούδια που αγαπούσε η Μυρσίνη Ζορμπά. Με ποιήματα που έγραψε και της έγραψαν. Με λόγια καρδιάς που της απηύθυνε ο σύντροφος της ζωής της, ο Αντώνης Λιάκος, ομότιμος καθηγητής Νεότερης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Με τον αγωνιστικό χαιρετισμό του πρόεδρου του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ., Αλέξη Τσίπρα.

Με το τρυφερό μήνυμα που περιελάμβανε στιγμές από τη θητεία της στο υπουργείο Πολιτισμού και την πολιτική της το οποίο απηύθυναν οι στενές συνεργάτιδές της Ελισάβετ Σολωμού, Μαρία Τερζούδη, Εφη Μουγγαράκη, Εύη Κυπριώτη. Η πολιτική κηδεία της χθες ήταν μια τελετή αποχαιρετισμού και μνήμης. Με συγκίνηση. Με κλάμα γοερό. Με δάκρυα. Με στιγμές από τη ζωή της. Με ιστορίες που μοιράζονταν στα πηγαδάκια όσοι τη γνώρισαν.

Η τελετή πραγματοποιήθηκε στον αύλειο χώρο του Συνδέσμου Φυλακισθέντων και Εξορισθέντων Αντιστασιακών, στο πάρκο Ελευθερίας. Χώρο που η ίδια επέλεξε και τιμούσε με απόλυτη επίγνωση. Αλλωστε τα πάντα τα είχε φροντίσει η ίδια μαζί με τον Αντώνη Λιάκο λίγο προτού αναχωρήσει αυτόν τον σκληρό Απρίλιο, όπως έγραφε ο Τ.Σ. Ελιοτ.

Μέχρι τα τραγούδια που ερμήνευσε ζωντανά ένα μουσικό κουαρτέτο: από Μίκη (Σε πότισα ροδόσταμο), Ξαρχάκο (Πώς να σωπάσω), Χατζιδάκι (Αθανασία) και Λοΐζο (Ακορντεόν) μέχρι Π. Καλαντζόπουλο (Summertime in Prague). Συνέβαλαν κι αυτά βέβαια στα ρίγη συγκίνησης αλλά η ύψιστη -και δυσκολότερη- στιγμή ήρθε όταν ακούστηκε η δική της φωνή, ηχογραφημένη τον Φεβρουάριο, στο κείμενο της «ανυπαρξίας».

Εκατοντάδες άνθρωποι, πολλοί νέοι, όλων των ηλικιών από διαφορετικούς πολιτικούς χώρους, από τη διανόηση, από τις τέχνες και τα γράμματα, τον χώρο των εκδόσεων γέμισαν ασφυκτικά το προαύλιο. Η μητέρα της, η αγαπητή κυρία Εύα, η οικογένειά της, οι σύντροφοί της στην πολιτική και τη ζωή ήταν εκεί.

«Θα ήθελα να μπορούσα να πω στη Μυρσίνη μου/μας, για το κύμα αγάπης που ξεσηκώθηκε μόλις μαθεύτηκε ο θάνατός της, για όλους όσοι ήλθαν να την αποχαιρετήσουν εδώ, αλλά και για τους εκατοντάδες ανθρώπους που έγραψαν θερμά λόγια αγάπης, λόγια ουσιαστικά, πρωτότυπα και ωραία. Θα ήθελα να της πω ότι το τελευταίο κείμενό της άγγιξε χιλιάδες ανθρώπους, κατέκλυσε το διαδίκτυο. Θα ήθελα να της μεταφέρω φράσεις που συμπυκνώνουν τη ζωή και τη δράση της, όπως ότι “ολόκληρη η ζωή της ενσαρκώνει τα ελπιδοφόρα οράματα που κυοφόρησε η Μεταπολίτευση”.

Μου ζήτησε η ίδια να μιλήσω στον δημόσιο αποχωρισμό μας», είπε ο Αντώνης Λιάκος. «Τον δικό μας, τον προσωπικό τον είχαμε κάνει. “Μας έλαχε ένας μακρύς αποχαιρετισμός, Αντώνη μου”, μου έλεγε όλο αυτό το διάστημα που βρισκόμασταν πριν από το επικείμενο τέλος. Προλάβαμε, ήταν δύσκολο, αλλά ήταν ευλογία.

Δεν μπορώ παρά να μιλήσω με τα λόγια της, γιατί τα δικά μου δεν μπορούν να συγκριθούν μπρος στα δικά της.

Ο θάνατος είναι μαθητεία, είχε γράψει.

Διαβάζω.

Ο θάνατος έχει πολιτική και πολιτισμική διάσταση, δεν είναι πέρασμα, είναι μαθητεία. Δεν είναι ατύχημα, συγκινησιακή απώθηση ή συντριβή, είναι συναισθηματική αγωγή. Είναι η πιο απαιτητική κοινωνική αλληλεγγύη. Είναι μια χρήσιμη εναλλακτική γραμματική της ζωής, που μπορεί να μας μαθαίνει ποιοι ζουν δίπλα μας και πώς να τους αγαπάμε, εγκαίρως. Μια πολιτική οικονομία ανθρώπινης συμβίωσης που αντιστέκεται στον ναρκισσισμό, τη μοναξιά, τον φόβο, τον πανικό και κατοικεί την κουλτούρα της καθημερινής ζωής.

Ο θάνατος ως συναισθηματική αγωγή, μας λέει η Μυρσίνη», είπε μεταξύ άλλων ο κ. Λιάκος και έκλεισε τον χαιρετισμό του λέγοντας: «Η Μυρσίνη ήταν ένας σπάνιος συνδυασμός σκέψης και δράσης. Ηταν μια διανοούμενη διαμετρήματος, με έρευνες στις πιο προωθημένες συζητήσεις της έννοιας του πολιτισμού και της πολιτισμικής πολιτικής, αλλά και ταυτόχρονα ήταν άνθρωπος της δράσης, της παρέμβασης, του προγραμματισμού, της θεσμικής πορείας, της αποτελεσματικότητας και του αυστηρού ελέγχου. Αυτός ο συνδυασμός της vita contemplativa και της vita activa, δηλαδή του στοχαστικού βίου και της ζωής που επιδιώκει πρακτικούς στόχους, συγκροτούσε μια μοναδική προσωπικότητα. Αυτή ήταν η Μυρσίνη Ζορμπά που αποχαιρετούμε. Μας αφήνει πολλές υποθήκες και θεωρώ ότι βρισκόμαστε μόνο στην αρχή τού να καταλάβουμε τις προτάσεις της.

Με τον θάνατό της, με τα τελευταία κείμενά της ως επεξεργασία τού τι σημαίνει πεθαίνω, μας δείχνει τι σημαίνει ζω. Ο θάνατος ως μαθητεία γίνεται πολύτιμα μαθήματα ζωής».

Από την πλευρά του ο Αλέξης Τσίπρας σημείωσε: «Κάθε φορά που οι δυνάμεις της συντήρησης θα επιτίθενται στο ριζοσπαστικό φορτίο της Μεταπολίτευσης, η δική μας σκέψη θα επιστρέφει στην ευγενική φυσιογνωμία της Μυρσίνης και στο όραμά της για την πολιτισμική δημοκρατία.

Οχι ως μια στενή θεωρητική σύλληψη, αλλά ως πολιτικό αίτημα με ριζοσπαστικό βάθος.

Απέναντι στην κυρίαρχη αντίληψη που για δεκαετίες θεωρούσε τον πολιτισμό μια πολυτέλεια για τις ελίτ, η Μυρσίνη έδωσε τη μεγάλη μάχη για ένα νέο υπόδειγμα: έναν πολιτισμό ανοιχτό και δυναμικό, έναν πολιτισμό που θα διαπερνά τη συλλογική μας καθημερινότητα, έναν πολιτισμό που θα αντιμετωπίζει τους ανθρώπους του με όρους αξιοπρέπειας και εμπιστοσύνης.

Μια πολιτική για τον πολιτισμό που έχει το βλέμμα της στραμμένο στο μέλλον και όχι στη διαρκή ανακύκλωση των κουρασμένων κλισέ και τη στενόμυαλη λατρεία ενός αποστειρωμένου παρελθόντος.

Και αυτό το όραμα το έκανε πράξη με έναν μοναδικό συνδυασμό: μέσα και έξω από τους θεσμούς».

Οι τέσσερις συνεργάτιδές της έπιασαν το νήμα από τις 9 Ιουλίου 2019 όταν παρέδωσε το υπουργείο Πολιτισμού και θύμισαν τα λόγια της. Τότε η Μυρσίνη Ζορμπά είχε πει: «Παραδίδουμε σήμερα, μετά από τεσσεράμισι χρόνια της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ, το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού ελεύθερο βαρών και υποθηκών, που είχαν συσσωρευθεί στο παρελθόν από έργα οιονεί ανολοκλήρωτα, ασαφείς διαδικασίες και ελλείψεις κανονιστικών πλαισίων αλλά ακόμη και από διοικητικά και ποινικά κολάσιμες πράξεις. (...)

Προσπαθήσαμε να βάλουμε σε τάξη, με διαφάνεια και θεσμική εγκυρότητα τα μείζονα ζητήματα που αφορούσαν τους στρατηγικούς στόχους του υπουργείου, πάντοτε από την οπτική του δημοσίου συμφέροντος, της χρηστής διαχείρισης αλλά και της αριστερής πολιτισμικής πολιτικής και της κοινωνικής λογοδοσίας.

Δώσαμε προτεραιότητα στον σύγχρονο πολιτισμό, που στα χρόνια της κρίσης δέχθηκε πολλαπλά πλήγματα.(...)

Διασφαλίσαμε απέναντι σε κάθε επιβουλή τη δημόσια κτήση και διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς ως δημόσιου κοινωνικού αγαθού. (...)

Προχωρήσαμε σε μια δέσμη νομοθετικού έργου που αφορούσε την περιφερειακή πολιτική σύγχρονου πολιτισμού, τον Οργανισμό Βιβλίου και το Ακροπόλ ως κόμβο νεανικής δημιουργικότητας και καλλιτεχνικής έκφρασης (...)». Και όπως είπαν:

«Αγαπημένη μας Μυρσίνη, τυχερές, ευγνώμονες, ευτυχείς που συναντηθήκαμε στη σύντομη υπουργική θητεία σου και συνεργαστήκαμε μαζί σου. Διήρκεσε μόνο 10 μήνες, ενώ στο μεταξύ κλονίστηκε η υγεία σου. Ομως, ήσουν πάντα εκεί, αντιστεκόμενη στη δοκιμασία με πρωτόγνωρο σθένος, επιλέγοντας πάντα τη ζωή... Μας ενέπνευσες με το ολοκληρωμένο όραμά σου για τον πολιτισμό ως αγαθό, ως δικαίωμα και κοινή προσδοκία όλων, ιδίως των ευάλωτων, των προσφυγόπουλων, των γυναικών, των παιδιών...».

Η απουσία θεσμικής εκπροσώπησης από το υπουργείο Πολιτισμού σχολιάστηκε αρνητικά. Ούτε στεφάνι δεν έστειλε η πολιτική ηγεσία και ας ήταν η Μυρσίνη Ζορμπά η υπουργός που συγκέντρωνε εκείνα τα ποιοτικά χαρακτηριστικά όπως τα είχε θέσει ο Περικλής Κοροβέσης: γνώση/βιβλία, ακτιβισμός/όραμα. Οπως σχολιάστηκε η απουσία του πρώην πρωθυπουργού και προέδρου του ΠΑΣΟΚ Κώστα Σημίτη - στο πολιτικό γραφείο του οποίου η Μ. Ζορμπά είχε διατελέσει διευθύντρια.

Ανάμεσα σε άλλους παρευρέθηκαν: Γιάννης Δραγασάκης, Σία Αναγνωστοπούλου, Θεανώ Φωτίου, Αριστείδης Μπαλτάς, Δημήτρης Τζανακόπουλος, Αλέξης Χαρίτσης, Κώστας Λαλιώτης, Νίκος Σηφουνάκης, Νίκος Χριστοδουλάκης, Νικόλας Βουλέλης, Μαρία Ανδρεαδάκη Βλαζάκη, Κώστας Στρατής, Γιάννης Ψυχοπαίδης, Πολυμέρης Βόγλης, Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Μαρία Παπαγιάννη, Δέσποινα Κουτσούμπα, Τζένη Βελένη, Σπύρος Μπιμπίλας και πολλοί πολλοί άλλοι και άλλες. Από την Ιταλία ταξίδεψε ο καθηγητής Χρήστος Μπιντούδης ο οποίος εκπροσώπησε το Πανεπιστήμιο της Sapienza που έδωσε το όνομά της στο Εργαστήριο Νεοελληνικών Σπουδών. Τελευταία πράξη η Ριτσώνα, εκεί όπου για την καύση παρευρέθηκαν η οικογένεια και οι στενοί φίλοι/ες και οι συνεργάτες και συνεργάτιδές της.