Το τέλος του καθεστώτος Ασαντ

Η ανατροπή της κυβέρνησης του Μπασάρ αλ Ασαντ, ιδιαίτερα με τον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκε ο πόλεμος στα τελευταία του στάδια, ήταν αναπόφευκτο να δώσει λαβή σε πολλές συνωμοσιολογικές θεωρήσεις, οι περισσότερες από τις οποίες έχουν να κάνουν με την ταχύτητα της τελικής επικράτησης του Hayat Tahrir al-Shams (HTS), του τζιχαντιστικού στρατού που υποστηρίζεται από την Τουρκία, και την εγκατάλειψη του δικτάτορα από τους ώς τώρα «φίλους» του, το Ιράν και τη Ρωσία – στοιχείο που καθοδηγεί βεβαίως και τις όποιες σκέψεις σχετικά με την επόμενη μέρα, τη μοιρασιά της εξουσίας και την πιθανή τριχοτόμηση της ίδιας της χώρας (σε μια μορφή σεναρίου που έχουμε ήδη δει στο Ιράκ). Ξεκινώντας, θα πρέπει να τονίσω ότι το τοπίο είναι εξαιρετικά ρευστό, τόσο σε σχέση με τον καθορισμό των μελλούμενων όσο και σε σχέση με την εξήγηση του τι έχει ήδη συμβεί.

Η χθεσινή βεβαίως ανάρτηση του Αμερικανού μελλοντικού προέδρου Τραμπ [«Ο Ασαντ έφυγε. Εγκατέλειψε τη χώρα του. Η προστάτιδά του, η Ρωσία, η Ρωσία, η Ρωσία, υπό την ηγεσία του (προέδρου) Βλαδίμηρου Πούτιν, δεν είχε πλέον καμία απολύτως επιθυμία να τον προστατεύσει»], με τη συνεχή επανάληψη του γεωγραφικού προσδιορισμού («Ρωσία») και την προσωπική αναφορά στον Πούτιν, δίνει ένα σημαντικό στίγμα για μια πιθανή συμφωνία, το δεύτερο σκέλος της οποίας (το σχετικό με την Ουκρανία) θα φανεί μέσα στους επόμενους μήνες. Και αρχίζουμε από τον Τραμπ, γιατί τα περισσότερα από όσα συμβαίνουν σήμερα στον κόσμο μας αναφέρονται και ακουμπάνε σε αυτά που πιθανολογείται ότι θα πράξει όταν ανέβει στην εξουσία. Και ειδικά η Μέση Ανατολή μοιάζει με μια τεράστια σκακιέρα όπου όλοι οι παίκτες (η Ρωσία, το Ιράν, η Τουρκία, το Ισραήλ, τα ΗΑΕ και η Σαουδική Αραβία, οι μικρότερες δυνάμεις, οι Κούρδοι) προσπαθούν να πάρουν τις κατάλληλες θέσεις, προκαταλαμβάνοντας τις επιθυμίες –έτσι όπως αποτυπώνονται στους ελλειπτικούς χρησμούς– του μελλοντικού προέδρου των ΗΠΑ.

Και αν η Ρωσία περιμένει το τέλος του πολέμου στην Ουκρανία (αλλά, βεβαίως, και τις κατάλληλες εγγυήσεις για τη διατήρηση των βάσεών της στη δυτική Συρία), το Ιράν ξέρει ότι τα χειρότερα έρχονται πολύ σύντομα – και είναι υποχρεωμένο να «μαζευτεί», σε μια επιχείρηση αναστροφής της κατάστασης. Γι’ αυτόν τον λόγο, στο τελευταίο στάδιο του πολέμου, ελάχιστοι ήταν οι Ιρανοί στρατιώτες στο πεδίο μάχης – και οι Ιρακινοί που είχαν σταλεί ήταν εξαιρετικά απρόθυμοι να πολεμήσουν. Και από τη στιγμή που η συριακή κυβέρνηση, διά του εξαδέλφου του προέδρου, έκοψε κάθε γέφυρα επικοινωνίας με τη Χεζμπολάχ, σε μια τελευταία, απέλπιδα προσπάθεια βελτίωσης της εικόνας της δυναστείας, δεν υπήρχε αληθινή αντίσταση στην επέλαση των τζιχαντιστών.

Πηγαίνοντας στα μελλούμενα: είναι βεβαίως πολύ δύσκολο να μη σκεφτεί κανείς τα χειρότερα σχετικά με την προοπτική δημοκρατικής πορείας μιας χώρας που βγαίνει από έναν εμφύλιο δεκατριών ετών και μια σκληρή δικτατορία εξήντα και πλέον ετών (τα πενήντα τέσσερα κάτω από την τυραννία της οικογένειας Ασαντ). Και όταν αυτή την προοπτική την ελέγχουν τζιχαντιστές, η προοπτική γίνεται μηδαμινή. Η HTS, διά του αρχηγού της, πρώην οπλαρχηγού του ISIS και πρώην αξιωματούχου της Αλ Κάιντα, Αλ Τζουλάνι, βεβαίως μιλάει για εκλογές, για σεβασμό μειονοτήτων και για αποφυγή αντεκδικήσεων – τα πράγματα όμως είναι πολύ πιθανό να εξελιχθούν πολύ διαφορετικά.

Αλλωστε, μιλάμε για μια χώρα που η διακυβέρνησή της βασιζόταν τόσα χρόνια στον φόβο της σεκταριστικής βίας και της αταξίας (της ισλαμικής φίτνα), του χάους που θα προκληθεί όταν βγει το τζίνι του μίσους μεταξύ φατριών, φυλών, αιρέσεων, δοξασιών από το μπουκάλι όπου το κρατούσε φυλακισμένο η (αλαουιτική) οικογένεια Ασαντ. Και πάνω σε αυτόν τον φόβο, η δυναστεία είχε φτιάξει μια πυραμίδα καταπίεσης, τυραννίας και τρόμου – όπου οι κυβερνώσες μειονότητες αντιμετώπιζαν την πλειοψηφούσα σουνιτική πλειονότητα με τεράστια, σχεδόν αποικιοκρατικής χροιάς, περιφρόνηση. Και από τη στιγμή που η αιματηρή κατάπνιξη των ήπιων και γνήσια φιλελεύθερων διαδηλώσεων της πρώτης περιόδου άνοιξε τον δρόμο για εκείνα τα μέλη της αντίστασης που δεν είχαν καμία αντίρρηση, με τη χρηματική υποστήριξη των εμιράτων και της Τουρκίας, να χρησιμοποιήσουν τον λόγο και την ιδεολογία του μηδενιστικού τζιχαντισμού, δεν μπορούσε πλέον να υπάρξει γυρισμός. Οπως λέει και ο Yassin al-Haj Saleh στον τραγικό απολογισμό του της συριακής επανάστασης ^[1]: «Αρχίσαμε να αντιλαμβανόμαστε κατά το τρίτο έτος ότι το αδιανόητο θα γινόταν πραγματικότητα – ο Ασαντ ήταν διατεθειμένος να καταστρέψει πλήρως τη χώρα για να παραμείνει στην εξουσία». Και βεβαίως, η βία των τζιχαντιστών αντιστοιχούσε στη βία του καθεστώτος, σε μια συμβιωτική σχέση που οδηγούσε σε έναν φαύλο κύκλο διάλυσης των πάντων – έναν κύκλο από τον οποίο η χώρα δεν είναι εύκολο να βγει κατά τα επόμενα χρόνια.

Και λίγα λόγια για την Τουρκία και το Ισραήλ, τους προβαλλόμενους και ως «νικητές» του πολέμου. Οταν εξάγεις βία, και μάλιστα διά αντιπροσώπων, είναι δεδομένο ότι πολύ σύντομα θα πρέπει να πληρώσεις το τίμημα με τον χειρότερο δυνατό τρόπο. Το έχουμε δει στο όχι πολύ μακρινό παρελθόν με την περίπτωση του Ιράκ και την, εκ μέρους της κυβέρνησης της Συρίας, αποσταθεροποίηση του άσπονδου μπααθικού καθεστώτος του Ιράκ. Το έχουμε δει να συμβαίνει στον Λίβανο και στο Ιράν. Και βεβαίως είναι εξαιρετικά μεγάλο λάθος να πιστεύει κανείς ότι μπορεί η οποιαδήποτε χώρα (στην περίπτωσή μας, η εξαιρετικά φιλόδοξη Τουρκία του Ερντογάν) να χειραγωγήσει τους τρομοκράτες του ISIS και της Αλ Κάιντα – όποια ρετουσαρισμένη μορφή και αν παίρνουν κάθε φορά. Και ακόμη και αν τα ιδεολογικά σύνορα μεταξύ Αδερφών Μουσουλμάνων, Αλ Νούσρα και τζιχαντιστικών οργανώσεων είναι εντελώς περατά (άλλωστε, είναι λίγο αστείο να μιλάμε για ιδεολογία στην περίπτωσή τους), το διακύβευμα είναι πάντα η εξουσία. Και σε ένα κατακερματισμένο περιβάλλον, σαν τη Συρία, όπου κυβερνά πλέον η φίτνα, τα πράγματα προβλέπεται μάλλον να πάνε προς το χειρότερο για το σύνολο της περιοχής.

1. The impossible revolution, Hurst and Company, 2017

*Καθηγητής στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο