Ο κίνδυνος πυρηνικού ολέθρου στην Ουκρανία

Μία από τις πιο επικίνδυνες πτυχές του συνεχιζόμενου πολέμου στην Ουκρανία είναι η στρατιωτική κατοχή του πυρηνικού εργοστασίου στη Ζαπορίζια από τη Ρωσία. Το Κίεβο κατηγορεί τη Μόσχα πως αξιοποιεί την κατοχή του εργοστασίου, ώστε να εξαπολύει από εκεί επιθέσεις στις οποίες δεν μπορεί να δοθεί αντίστοιχη απάντηση λόγω του υπαρκτού πυρηνικού κινδύνου. Από τη δική της πλευρά, η Μόσχα προσπαθεί να επιρρίψει την ευθύνη στο Κίεβο, λέγοντας ότι βομβαρδίζει τη Ζαπορίζια παρά το μεγάλο ρίσκο τέτοιων επιχειρήσεων.

Οι χώρες της Δύσης, μεταξύ αυτών η Ελλάδα, καλούν το Κρεμλίνο να αποσύρει τις στρατιωτικές δυνάμεις του από το εργοστάσιο. Η δραστηριοποίηση της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας στην περιοχή εδώ και λίγες βδομάδες αποτελεί θετική εξέλιξη, αλλά δεν μπορεί, από μόνη της, να λύσει το πρόβλημα. Η πρόταση στην οποία έχει καταλήξει η υπηρεσία είναι πως χρειάζεται η δημιουργία μιας ειδική ζώνης ασφάλειας και προστασίας. H Ρωσία παραμένει επιφυλακτική, ζητώντας περισσότερες λεπτομέρειες. Συνεπώς, δεν υπάρχει πρόοδος.

Οι περισσότεροι ειδικοί εκφράζουν τη μεγάλη ανησυχία τους για την κατάσταση. Σύμφωνα με τις διαθέσιμες πληροφορίες, έχει ήδη σταματήσει η λειτουργία και του έκτου αντιδραστήρα στο εργοστάσιο. Θεωρητικά η αποστολή της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας θα καταφέρει να προχωρήσει σε έρευνα για το επίπεδο της ραδιενέργειες και σε άλλες πολύτιμες μετρήσεις για τη λειτουργικότητα των εξοπλισμών. Επίσης, το επίπεδο ασφάλειας στους αντιδραστήρες μετά την καταστροφή στο Τσέρνομπιλ και στη Φουκουσίμα είναι πολύ υψηλό. Ενα μικρό ατύχημα από μόνο του ενδεχομένως να μπορεί να τεθεί υπό έλεγχο λόγω των αυστηρών προδιαγραφών. Δεν ισχύει, προφανώς, το ίδιο για μεγαλύτερο ατύχημα.

Ομως, το πρόβλημα δεν σταματάει εδώ. Ξεφεύγει από την πιθανότητα ατυχήματος αυτού καθεαυτού και αγγίζει τον τρόπο διεξαγωγής πολέμου τη σημερινή εποχή. Ενα πυρηνικό εργοστάσιο φαίνεται πλέον πως εξελίσσεται σε μέσο που μπορεί να χρησιμοποιήσει η Ρωσία ώστε να εξυπηρετήσει τον στόχο της. Πρώτα πρώτα, ο έλεγχος της Ζαπορίζια της εξασφαλίζει –εφόσον το θελήσει– την αποκοπή μιας πολύ σημαντικής πηγής ενέργειας από την Ουκρανία, που διέθετε η χώρα σε περίοδο ειρήνης.

Παράλληλα, η κατοχή του πυρηνικού εργοστασίου εν μέσω πολέμου δημιουργεί τρόμο στην Ουκρανία αλλά και τη διεθνή κοινότητα για πιθανό πυρηνικό όλεθρο. Στην περίπτωση αυτή, δεν μιλάμε βέβαια για ακούσιο ατύχημα, όπως προαναφέρθηκε, αλλά για εκούσιο ή απειλή για τέτοια ενέργεια εφόσον οι πολεμικές επιχειρήσεις στο πεδίο δεν αποφέρουν τα προσδοκώμενα. Σε ένα δραματικό σενάριο, για παράδειγμα, το προσωπικό ασφάλειας στη Ζαπορίζια ίσως αναγκαστεί να εγκαταλείψει τους αντιδραστήρες για λόγους προσωπικής ασφάλειας. Ακολούθως, η ασφαλής λειτουργία των αντιδραστήρων αυτών κάθε άλλο παρά θα θεωρείται δεδομένη.

Σε ό,τι αφορά το διεθνές πλαίσιο, δεν υπάρχει συνθήκη η οποία να απαγορεύει τις επιθέσεις σε πυρηνικά εργοστάσια κατά τη διάρκεια πολεμικών επιχειρήσεων. Ενα σχετικό πρωτόκολλο της Συνθήκης της Γενεύης του 1949 θεωρείται αρκετά γενικό, ώστε να έχει ισχυρό αντίκτυπο. Το ίδιο ισχύει για το πρωτόκολλο αναφορικά με την προστασία θυμάτων από ένοπλες συγκρούσεις του 1977. Λόγω της ανεπάρκειας του διεθνούς πλαισίου, Ινδία και Πακιστάν υπέγραψαν το 1988 συμφωνία που εμποδίζει τις επιθέσεις από τη μία ή την άλλη πλευρά σε πυρηνικές εγκαταστάσεις. Πρόκειται για κείμενο-οδηγό προς τη σωστή κατεύθυνση παρά την παραδοσιακή αντιπαλότητα των δύο κρατών.

Καθώς ο κόσμος εισέρχεται σε περίοδο αστάθειας, που μοιάζει με την κατάσταση πριν από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο ρόλος του ΟΗΕ πρέπει να είναι κεντρικός για την προστασία της ανθρωπότητας. Οι νέες μορφές πολέμου και τα μέσα που χρησιμοποιούνται –στη συγκεκριμένη περίπτωση πυρηνικές εγκαταστάσεις– επιβάλλουν μια στοιχειώδη συνεννόηση στα Ηνωμένα Εθνη για ορισμένες βασικές αξίες, ώστε τα πιο ακραία, φαντασιακά σενάρια να μη γίνουν πραγματικότητα.

*Senior Fellow στο ΕΛΙΑΜΕΠ και το Κέντρο Στρατηγικών Σπουδών Μπέγκιν-Σαντάτ, λέκτορας Διεθνών Σχέσεων στο Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο της Νίκαιας