Μην περιμένουμε την επόμενη κρίση για να θωρακιστούμε

Σε πολλά άρθρα του Αμερικανικού Τύπου και ιστοσελίδων ανά την υφήλιο βρίσκει κανείς πρόσφατες αναφορές στην Σύγχρονη Θεωρία του Χρήματος (Modern Money Theory-MMT) που σχετίζεται με τη χαλάρωση δημοσιονομικής πολιτικής πολλών κυβερνήσεων προκειμένου να διαχειριστούν την πανδημία. Τι είναι όμως αυτή η θεωρία και ποιες είναι οι αιτίες που βρίσκεται ξανά στο προσκήνιο σε πολλές χώρες, όπως οι ΗΠΑ, η Ιαπωνία και άλλες που το χρηματοπιστωτικό τους σύστημα λειτουργεί με το εθνικό τους νόμισμα;

Αυτό που παρατηρείται συχνά είναι ότι εκείνοι που επικρίνουν τη Θεωρία του Χρήματος παραποιούν τις βασικές αρχές της. Για παράδειγμα, λένε ότι η θεωρία είναι σαν να ρίχνουμε χαρτονομίσματα από ελικόπτερα. Ή ότι δεν είναι τίποτε άλλο παρά η χρηματοδότηση των κρατικών δαπανών από την Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα μέσω επανεκκίνησης της ποσοτικής χαλάρωσης.

Αυτό δεν είναι η θεωρία η οποία παρέχει μια ανάλυση της δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής που εφαρμόζεται από εθνικές κυβερνήσεις που διατηρούν κυρίαρχα, εθνικά και μη μετατρέψιμα νομίσματα. Η θεωρία βασίζεται στο ότι ο κυρίαρχος εκδότης νομίσματος:

1. δεν αντιμετωπίζει περιορισμούς στον κρατικό προϋπολογισμό,
2. έχει τη δυνατότητα έκδοσης εθνικού νομίσματος,
3. εκπληρώνει τις υποχρεώσεις (χρέη) του πληρώνοντας στο δικό του νόμισμα, και
4. μπορεί να ορίσει μόνος του το επιτόκιο για τυχόν υποχρεώσεις (ομόλογα) που εκδίδει.

ΟΙ ΤΡΕΧΟΥΣΕΣ διαδικασίες που υιοθετήθηκαν από το αμερικανικό υπουργείο Οικονομικών, την Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα και τις ιδιωτικές τράπεζες στις ΗΠΑ επιτρέπουν στην κυβέρνηση να δαπανήσει το ποσό του προϋπολογισμού που εγκρίθηκε από το Κογκρέσο και υπογράφηκε από τον πρόεδρο. Δεν απαιτείται αλλαγή διαδικασιών, εκτύπωση χρημάτων ή… να ρίξουμε χαρτονομίσματα από κάποιο ελικόπτερο. Οι σύγχρονες κυβερνήσεις χρησιμοποιούν τις Κεντρικές Τράπεζες για να πραγματοποιούν δαπάνες και να εισπράττουν όλες τις πληρωμές μέσω ιδιωτικών τραπεζών. Οταν το υπουργείο Οικονομικών ξοδεύει, η ομοσπονδιακή τράπεζα πιστώνει τα αποθέματα μιας τράπεζας σ’ αυτήν και η τράπεζα πιστώνει τον λογαριασμό του αποδέκτη. Οι εισπράξεις φόρων αντιστρέφουν τη διαδικασία: με χρέωση αποθεματικών και του λογαριασμού του φορολογούμενου. Ολα αυτά επιτυγχάνονται ηλεκτρονικά σε μια διαδικασία που δεν μπορεί να παρέμβει η κυβέρνηση. Τόσο το υπουργείο Οικονομικών όσο και η ομοσπονδιακή τράπεζα μπορούν να πουλήσουν νέα ομόλογα στις αγορές και έτσι να προσφέρουν στις τράπεζες υψηλότερες αποδόσεις από αυτές που λαμβάνουν για τα αποθεματικά τους.

Δεδομένου ότι αποθέματα τραπεζών στην ομοσπονδιακή τράπεζα ανταλλάσσονται κατά την αγορά ή πώληση κρατικών ομολόγων, πρέπει πρώτα αυτά να υπάρχουν ή να παρέχονται από την Κεντρική Τράπεζα πριν από την αγορά των ομολόγων. Ετσι φαίνεται ο τρόπος με τον οποίο η Κεντρική Τράπεζα παρέχει τα απαραίτητα αποθεματικά –παρ’ όλο που υποστηρίζει την απαγόρευση «δανεισμού» απευθείας προς το δημόσιο ταμείο– με το να αγοράζει όπως όλοι μέσω των αγορών ομολόγων και όχι απευθείας από το Δημόσιο. Τίποτε από όλα αυτά δεν είναι προαιρετικό για τη Κεντρική Τράπεζα. Δεν μπορεί να αρνηθεί, δηλαδή, την εκκαθάριση κρατικών επιταγών, ούτε μπορεί να αρνηθεί την παροχή αποθεματικών που χρειάζονται οι τράπεζες για εκκαθάριση πληρωμών. Η ομοσπονδιακή τράπεζα είναι τελικά η τράπεζα της κυβέρνησης και επικεντρώνεται στη σταθερότητα του συστήματος πληρωμών. Η κυβέρνηση μπορεί να πραγματοποιήσει όλες τις πληρωμές όπως πρέπει. Οι ομολογιούχοι δεν μπορούν να επιβάλουν την αθέτηση υποχρεώσεων, αν και οι προτιμήσεις χαρτοφυλακίου τους θα μπορούσαν να επηρεάσουν τα επιτόκια και τις συναλλαγματικές ισοτιμίες.

ΑΛΛΑ Ο ΣΤΟΧΟΣ των επιτοκίων της Κεντρικής Τράπεζας δεν παύει να είναι ο σημαντικότερος καθοριστικός παράγοντας των επιτοκίων σε ολόκληρη τη δομή των επιτοκίων των ομολόγων. Οι ομολογιούχοι δεν μπορούν να κρατήσουν το έθνος όμηρο – η Κεντρική Τράπεζα κατέχει το πάνω χέρι. Και τα τελευταία χρόνια έχει επιδείξει δέσμευση να διατηρήσει τα επιτόκια σε χαμηλά επίπεδα δίχως προβλήματα από τους ομολογιούχους. Σε κάθε περίπτωση, η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα τελεί υπό τον έλεγχο του Κογκρέσου και το Κογκρέσο μπορεί να αναλάβει τον έλεγχο των επιτοκίων εάν το επιθυμεί. Το δε υπουργείο Οικονομικών μπορεί να πραγματοποιήσει όλες τις πληρωμές ως προς το χρέος τους, ανεξάρτητα από το πόσο υψηλά έχουν καθοριστεί τα επιτόκια από την ομοσπονδιακή τράπεζα. Το ζήτημα αφορά την επιθυμία να πραγματοποιηθούν μεγάλες πληρωμές τόκων στους κατόχους ομολόγων. Εάν αυτό θεωρηθεί ανεπιθύμητο, το Κογκρέσο μπορεί να καταργήσει ό,τι θεωρεί υπερβολικό.

Αυτό που τονίζει η Θεωρία του Χρήματος είναι ότι οι κυρίαρχες κυβερνήσεις αντιμετωπίζουν μόνον περιορισμούς φυσικών και ανθρώπινων πόρων και όχι οικονομικούς περιορισμούς. Ακόμα η θεωρία υποστηρίζει με σθένος ότι οι υπερβολικές δαπάνες –είτε από την κυβέρνηση είτε από τον ιδιωτικό τομέα– μπορούν να προκαλέσουν πληθωρισμό. Κάτω από την πλήρη απασχόληση, οι κρατικές δαπάνες χρησιμοποιούν πόρους που διαφορετικά θα έμεναν αδρανείς. Η ανεργία είναι απόδειξη ότι η χώρα λειτουργεί κάτω από τις δυνατότητές της. Η πλήρης απασχόληση σημαίνει ότι το έθνος ανταποκρίνεται και λειτουργεί στο επίπεδο των δυνατοτήτων του. Μια χώρα λειτουργεί πέρα από τις δυνατότητές της μόνο όταν υπερβαίνει την πλήρη απασχόληση, όταν δηλαδή περισσότερες κρατικές δαπάνες ανταγωνίζονται για φυσικούς και ανθρώπινους πόρους που ήδη χρησιμοποιούνται και που θα μπορούσαν να προκαλέσουν πληθωρισμό.

Η ΘΕΩΡΙΑ απορρίπτει την αναλογία μεταξύ προϋπολογισμού κρατικής κυβέρνησης και των νοικοκυριών. Η διαφορά μεταξύ νοικοκυριών και κρατών ισχύει μόνο σε περιόδους κρίσης και σε εποχές πλήρους απασχόλησης, ανεξάρτητα από το επίπεδο των επιτοκίων και του δημόσιου χρέους. Το κυρίαρχο κράτος που χρησιμοποιεί το εθνικό του νόμισμα για όλες τις υποχρεώσεις του δεν μπορεί ποτέ να πτωχεύσει.

Τέλος, η Θεωρία του Χρήματος δεν υποστηρίζει την πολιτική αύξησης κρατικών ελλειμμάτων. Το δημοσιονομικό έλλειμμα είναι αποτέλεσμα εγκεκριμένων δαπανών και εισπράξεων εσόδων και όχι στόχος ή εργαλείο πολιτικής που πρέπει να χρησιμοποιηθεί σε περιόδους ύφεσης. Δεν πρέπει να υπάρχει πολιτική κρατικών δαπανών για τη δημιουργία κρατικού ελλείμματος που θα χρησιμοποιηθεί σε περιόδους ύφεσης ή κρίσεων. Η κυβέρνηση χρησιμοποιεί τις ίδιες διαδικασίες ανεξάρτητα από το δημοσιονομικό αποτέλεσμα – το οποίο δεν θα είναι γνωστό μέχρι το τέλος του οικονομικού έτους, καθώς εξαρτάται από τις επιδόσεις της οικονομίας. Οι δαπάνες θα έχουν πραγματοποιηθεί πριν καν μάθει κανείς το υπόλοιπο του προϋπολογισμού που θα προκύψει στο τέλος του έτους.

ΕΝΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΜΑΘΗΜΑ από την κρίση του COVID-19 είναι ότι η ικανότητα της κυβέρνησης να διαχειρίζεται ελλείμματα δεν περιορίζεται μόνο σε περιόδους κρίσης. Ηταν λάθος πολιτική να διατηρηθεί η οικονομία των ΗΠΑ κάτω από την πλήρη απασχόληση πριν χτυπήσει η πανδημία, λόγω της πεποίθησης ότι οι κρατικές δαπάνες περιορίζονται από οικονομικούς περιορισμούς. Και, όμως, τα πραγματικά όρια που αντιμετώπιζαν οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ και άλλων χωρών πριν από την πανδημία ήταν πολύ λιγότερο περιοριστικά από τα όρια που αντιμετωπίστηκαν μετά το χτύπημα του ιού που σταμάτησε ένα τεράστιο μέρος της εθνικής παραγωγικής ικανότητας. Κι αυτό είναι ένα μάθημα που πρέπει να πάρει επίσης η Ε.Ε. συνολικά και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα ειδικά. Εστω και αν δεν υπάρχει η πολιτική ευελιξία συνεχούς επαγρύπνησης, λόγω της βαριάς αρχιτεκτονικής του ευρωπαϊκού οικοδομήματος ή λόγω ισχυρών αντιστάσεων μεγάλων χωρών, όπως η Γερμανία.

Η ελπίδα είναι ότι η πανδημία μάς δίδαξε πως σε κανονικούς καιρούς πρέπει οι φυσικοί και ανθρώπινοι πόροι, οι υποδομές και οι θεσμοί να είναι ενισχυμένοι ούτως ώστε να μπορούμε να αντιμετωπίσουμε μελλοντικές κρίσεις. Δεν πρέπει να περιμένουμε την επόμενη παγκόσμια κρίση για να ανταποκριθούμε στις δυνατότητες της οικονομίας.

* Πρόεδρος Levy Economics Institute και καθηγητής στο Bard College, Νέα Υόρκη, ΗΠΑ, πρ. υπουργός Οικονομίας