Το φωτεινό μετείκασμα των σκοτεινών πραγμάτων

Στον Πρόλογο του μυθιστορήματος Το όνειρο της Ζέλμα της Γερμανίδας Μαριάνα Λέκι διαβάζουμε: «Αμα κοιτάξεις κάτι καλά φωτισμένο γι’ αρκετή ώρα κι ύστερα κλείσεις τα μάτια, ξαναβλέπεις το ίδιο πράγμα στο εσωτερικό του ματιού σου, σαν ακίνητο μετείκασμα, όπου ό,τι πριν ήταν σκοτεινό, τώρα το βλέπεις φωτεινό κι ό,τι πριν ήταν φωτεινό, τώρα το βλέπεις σκοτεινό». Το φως και το σκοτάδι, η πληγή και η θεραπεία, το φανταστικό και το πραγματικό, τα γεγονότα και το αποτύπωμά τους στη συνείδηση δεν αποτελούν σε αυτό το βιβλίο τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος αλλά όψεις που αδιάκοπα φιλοχωρούν και διεισδύουν η μία στην άλλη.

Ο μαγικός ρεαλισμός, στον οποίο εντάσσουν οι κριτικοί το Ονειρο της Ζέλμα αποτελεί από μόνος του σύντηξη δύο αντιθέτων: του ρεαλισμού και της υπέρβασης ή ανατροπής του μέσω του εξωλογικού, παραμυθιακού στοιχείου. Η αλήθεια είναι ότι η ιστορία ξεκινά σαν παραμύθι: Η Ζέλμα, η γιαγιά της Λουίζε, της δεκάχρονης αφηγήτριας, βλέπει στον ύπνο της ένα οκάπι, ένα σπάνιο ζώο, μισό ζέβρα και μισό καμηλοπάρδαλη. Τις προηγούμενες δύο φορές που είχε ονειρευτεί οκάπι κάποιος είχε πεθάνει μέσα στο επόμενο εικοσιτετράωρο.

Οι κάτοικοι του χωριού (το οποίο θα παραμείνει ανώνυμο) τρέμουν τον οιωνό του ονείρου και το πρώτο κεφάλαιο περιλαμβάνει τις κινήσεις που τους υπαγορεύει η προοπτική του θανάτου. Ο Οπτικός, ερωτευμένος εδώ και πολλά χρόνια με τη Ζέλμα, μαζεύει τις δυνάμεις του για να της εξομολογηθεί τον έρωτά του, παλεύοντας με τις εσωτερικές του φωνές που τον αποτρέπουν: «Οι εσωτερικές φωνές του συνηγορούσαν εδώ και χρόνια να κρατηθεί κρυφή η αγάπη για τη Ζέλμα. Το ίδιο και τώρα: στον δρόμο για το σπίτι της Ζέλμα οι φωνές ήταν αναφανδόν υπέρ της απόκρυψης της αλήθειας, φυσικά, τώρα που η απόκρυψη πήγαινε τόσο καλά και γινόταν πια στην εντέλεια μετά από δεκαετίες απόκρυψης».

Οι αποσιωπημένες αλήθειες πιέζουν και την προληπτική, υπέρβαρη Ελσμπετ που εξομολογείται στον Οπτικό την κρυφή ερωτική σχέση που ανακάλυψε στο ημερολόγιο του νεκρού πλέον άντρα της. Το έδαφος αρχίζει να τρίζει και κάτω από τα πόδια των γονιών της Λουίζε: ο πατέρας ξεκινά ψυχανάλυση και αποφασίζει να φύγει για να γυρίσει τον κόσμο ενώ η ανθοπώλις μητέρα της τα φτιάχνει με τον παγωτατζή. Οι μόνοι που παραμένουν καθηλωμένοι στην προ του δυσοίωνου ονείρου πραγματικότητα είναι η μονίμως λυπημένη Μαρλίζ και ο βίαιος πατέρας του Μάρτιν, του παιδικού φίλου της αφηγήτριας, ενός αγοριού που του αρέσει να σηκώνει πραγματικά και φανταστικά βάρη.

Οι ήρωες –ενώ τίποτα πάνω τους δεν παραβιάζει τον ρεαλισμό– είναι φιλοτεχνημένοι κι αυτοί με τρόπο που θυμίζει παραμύθι: όλοι τους διαθέτουν από ένα χαρακτηριστικό που είναι δοσμένο με αδρές αφαιρετικές γραμμές, με χιούμορ αλλά και με υπερβολή, που θα μπορούσε να γείρει τους χαρακτήρες προς την καρικατούρα. Ωστόσο, η οξυδέρκεια και η βαθύτητα με την οποία τους προσεγγίζει η συγγραφέας, τους καθιστά εντέλει τρισδιάστατους, ανθρώπινους, οικείους. Κι ενώ στο πρώτο μέρος το θέμα είναι ο θάνατος (ανθρώπων αλλά και σχέσεων) και ο τρόπος με τον οποίο μας μεταμορφώνει, στο δεύτερο μέρος –όπου η αφηγήτρια έχει πρόσφατα ενηλικιωθεί– τα ηνία παίρνει ο έρωτας με τις δικές του μεταμορφωτικές δυνάμεις, με τους δικούς του μικρούς θανάτους, οδηγώντας την πλοκή στην τελική λύση που λαμβάνει χώρα δέκα χρόνια μετά, στο τρίτο μέρος.

Η μετάφραση της Μαρίας Αγγελίδου δεν θα μπορούσε να αποδώσει αρτιότερα τον κόσμο του μυθιστορήματος, αν και διατηρώ τις επιφυλάξεις μου για την επιλογή του ελληνικού τίτλου έναντι του αρχικού «Τι μπορείς να δεις από εδώ», μια που η οπτική γωνία θέασης της πραγματικότητας είναι εντέλει το χαρτί που κερδίζει την παρτίδα σύμφωνα με τα τεκταινόμενα. Δεν είναι απορίας άξιο που Ονειρο της Ζέλμα έχει μεταφραστεί σε είκοσι γλώσσες κι έχει γίνει παγκοσμίως μπεστ σέλερ καθώς πρόκειται για ένα βιβλίο που αγγίζει βαθιά, ενίοτε και ζοφερά θέματα με τέτοιο ανάλαφρο αφηγηματικό τρόπο που αφήνει μια επίγευση ευφορίας, τρυφερότητας και ανθρωπιάς, ζητούμενο καθώς φαίνεται από την πλειονότητα των αναγνωστών.