Αναζητώντας ταυτότητα

Η Ισμήνη Καρυωτάκη, στο Sarah en Berlin, μας μυεί σε ένα ταξίδι στο σύγχρονο Βερολίνο, με βασικούς θεματικούς άξονες την εμπειρία της ξενότητας, της περιπλάνησης και της αναζήτησης ταυτότητας. Το βιβλίο της, αντλώντας από την παράδοση της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας (Claudio Magris, Joseph Roth) και τον υπαρξιακό στοχασμό του Βύρωνα Λεοντάρη, συγκροτεί ένα συνειρμικό, πυκνό και, σε πολλά σημεία, αυτοαναφορικό κείμενο, με πολλά στοιχεία διακειμενικότητας. Σε μια τύποις ημερολογιακή καταγραφή, η αφήγηση ξεκινά με μια υπαρξιακή δήλωση: «Ενα ωραίο πρωί αφήνεις ό,τι έχεις και δεν έχεις –σαν να σε κυνηγάνε– κι έρχεσαι και θρονιάζεσαι σε μια ξένη πόλη χωρίς καν να ξέρεις το γιατί».

Η αφηγήτρια, φτάνοντας στο Βερολίνο τον Μάιο του 2008, περιγράφει το ξαφνικό συναπάντημά της με έναν μαύρο άνδρα. Σε ένα περιβάλλον σκοτεινό και άγνωστο, ενώ ο black man, όπως τον αποκαλεί, της απευθύνει μια απλή ερώτηση -αν αναζητά την πανσιόν Sarah en Berlin- εκείνη νιώθει να απειλείται. Ωστόσο, χάρη στην καλή της διάθεση και μια γερή δόση θυμόσοφου χιούμορ, η αρχική εικόνα του ξένου μεταμορφώνεται. Στη θέση του φόβου αναδύεται η οικεία μορφή του «γερο-νέγκρο Τζιμ» και η απειλή αμβλύνεται. Με την ίδια θετική στάση θα αντιμετωπίσει τη διαμονή της στο δωμάτιο της πανσιόν. Με μικρές παρεμβάσεις, ο αφιλόξενος χώρος μετατρέπεται σε προσωπικό καταφύγιο, σε κάτι οικείο και προστατευτικό. Το ίδιο συμβαίνει με τους ενοίκους και τη διαχειρίστρια της πανσιόν: σταδιακά, αρχίζει να συγχρωτίζεται μαζί τους και να εξοικειώνεται με την καθημερινότητά τους, καταγράφοντας στο ημερολόγιό της έναν μικρόκοσμο ετερόκλητων εθνικοτήτων. Η Περουβιανή Σάρα με τα δύο της παιδιά, οι Τουρκάλες μετανάστριες, ο Καταλανός, η μεσήλικη από τη Μαδρίτη, ο Ελληνας φοιτητής, η Γερμανίδα: όλοι μαζί συνθέτουν ένα πολυπολιτισμικό μωσαϊκό, μια άτυπη μικρογραφία της σύγχρονης Ευρώπης.

Στους δρόμους της πόλης, ξένη ανάμεσα σε ξένους, η αφηγήτρια εντυπωσιάζεται και συχνά σοκάρεται. Οι αντιθέσεις στο σύγχρονο Βερολίνο είναι ασύλληπτες. Η Oranienstrasse θυμίζει περισσότερο Κωνσταντινούπολη παρά ευρωπαϊκή πρωτεύουσα. Ο καφές Pharisäer, που σερβίρεται στην περιοχή, γίνεται αφορμή για μια διερώτηση: είναι δείγμα πολιτισμικής σύγκλισης ή μήπως απόστασης, καθώς παραπέμπει σε μια μακρινή και άγνωστη ιστορία; Προφανώς, δεν πρόκειται για μια συνηθισμένη ταξιδιώτισσα. Η γραφή της μοιάζει να αναπαράγει την ανοδική κίνηση μιας σκάλας – μιας σκάλας που συμβολίζει την αναμέτρηση με το παρελθόν, τη μνήμη και την πόλη. Στο ημερολόγιό της, υπό την ένδειξη «16/6 Δευτέρα απόγευμα. Δωμάτιο 3», τοποθετεί το Tacheles μέσα στο ιστορικό πλαίσιο της Βαϊμάρης, μιας εποχής αντιφάσεων, ελευθεριότητας και αναταραχών. Το Βερολίνο προβάλλεται μέσα από τις εικόνες του Roth και του Kirchner: μια αμφιλεγόμενη πόλη, συναρπαστική και ταυτόχρονα αποκρουστική. Το Tacheles, το κτίριο που μετά την πτώση του Τείχους λειτούργησε ως εστία καλλιτεχνών και ακτιβιστών, γίνεται σημείο συνάντησης του προσωπικού με το συλλογικό. Η ιστορία του τόπου πλέκεται με την προσωπική της εμπειρία. Η φράση «φτάνοντας σ’ αυτή την πόλη, κάπως έτσι ένιωσα από την πρώτη κιόλας νύχτα» σηματοδοτεί τη μετάβαση από την αντικειμενική αφήγηση στο βιωματικό στοιχείο, δημιουργώντας ένα συναρπαστικό σύνολο.

Η Μάρλεν Ντίτριχ, η Ούτε Λέμπερ και το τραγούδι «Lili Marleen» συνδέουν το Βερολίνο των πολέμων με τη σημερινή κουλτούρα του. Η επιλογή του «Lili Marleen» δεν είναι τυχαία. Το τραγούδι, που υιοθετήθηκε και από τους δύο αντίπαλους στρατούς κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, αναμοχλεύει μια κρίσιμη, διαχρονική απορία: Μπορεί η τέχνη να ενώνει δύο λαούς και ταυτόχρονα να χρησιμοποιείται ως εργαλείο από αντιμαχόμενες δυνάμεις; Η αφηγήτρια αναρωτιέται πώς ένα τραγούδι, που εξέφραζε νοσταλγία και έρωτα, μετατράπηκε σε μοχλό πολεμικής προπαγάνδας. Η ιστορία του Γάλλου αιχμαλώτου, που κατάφερε να εμψυχώσει τους συντρόφους του ανακοινώνοντας την προέλαση του Κόκκινου Στρατού, κορυφώνει την αφήγηση, φωτίζοντας το θέμα της ανθρώπινης αντοχής και της πίστης – αξίες σημαντικές για την ίδια την αφηγήτρια.

Στο Sarah en Berlin, η Καρυωτάκη, -συγγραφέας αξιόλογων πεζογραφημάτων και του βραβευμένου με το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος Φυγόδικος δεν ήμουν-, με γλώσσα χειμαρρώδη, με ισορροπημένες εναλλαγές μονολόγων, ελεύθερου έμμεσου λόγου και διαλόγων που δίνουν ρυθμό στο κείμενο, αλλά και με τη χρήση ενός πλούσιου λεξιλογίου και ξένων όρων και φράσεων που χαρίζουν αυθεντικότητα, συνθέτει ένα διαρκές παιχνίδι μεταξύ παρελθόντος και παρόντος, βιωμένης και αφηγημένης ζωής. Ισορροπώντας ανάμεσα στον φιλοσοφικό στοχασμό και την άμεση παρατήρηση, με το στοιχείο του ρευστού και του φευγαλέου να υπογραμμίζουν την αίσθηση του διαφορετικού και του «μη ανήκειν», δημιουργεί ένα βιβλίο-καθρέφτη, αποκαλυπτικό της ανθρώπινης εμπειρίας στην ξενιτιά.